SunnudagsMogginn - 04.09.2011, Blaðsíða 42

42 4. september 2011
M
inningarnar hrúgast upp í
tungumálinu og þegar málið
breytist lítið geta þær fylgt
því lengi. Tungumálið held-
ur Íslandssögunni lifandi á hverjum degi,
eins og ef þjóðin hefði alltaf búið í sama
húsinu og uppsafnað dót íbúanna væri
heilt og nothæft í stofunni. Örfá orð hafa
verið lögð til hliðar. Þótt þau séu sjaldan á
vörum okkar eru þau heil í geymslu bók-
anna og lifna í hvert sinn sem við tökum
þær fram. Eitt slíkra orða er minþakið
sem segir frá í Landnámu og er notað um
mat sem þrælar Hjörleifs hnoðuðu saman
úr mjöli og smjöri þegar þá rak vestur
með landinu og voru orðnir svangir og
vatnslitlir um borð. Orðið lifði á vörum
fólks í landinu í nokkur hundruð ár og
vekur upp mynd af kjörum og fæðu fá-
tæks og ánauðugs fólks sem hingað var
flutt gegn vilja sínum.
Minningin um hörmungar þrælanna
gæti líka leynst í viðurnefni Þorgerðar
brákar, fóstru Egils Skallagrímssonar,
sem Brynhildur Guðjónsdóttir samdi
leiksýningu um fyrir Landnámssetrið í
Borgarnesi. Brynhildur getur sér þess til
að Þorgerður hafi komið ánauðug að Borg
með Óleifi hjalta (frá Hjaltlandi en ekki
sverðs-hjalta eins og stundum er skýrt í
útgáfum) og að hún hafi kennt Agli litla
að yrkja fyrstu vísuna sína á leiðinni í
veisluna hjá Yngvari afa á Álftanesi. Við-
urnefni Þorgerðar hefur verið tengt
áhaldinu brák sem notað er til að elta
skinn og þannig hefur Brákarsund verið
skýrt sem sund þar sem straumur gengur
fram og til baka líkt og eltiskinn í brák –
fremur en sem sundið þar sem Skalla-
grímur drekkti Þorgerði brák eins og sag-
an segir. Í sýningunni vekur Brynhildur
athygli á að í fornírsku sé orðið brága
notað um háls og í afleiddri merkingu um
fanga eða ánauðugan mann sem er hald-
ið með því að grípa eða hlekkja um háls-
inn. Í víkingadeild Þjóðminjasafnsins í
Dyflinni geta gestir séð hlekki sem fund-
ust í jörðu á Írlandi og hafa verið notaðir í
þrælaversluninni þar. Varla er hægt að
hugsa sér hæfilegra viðurnefni en brák,
leitt af írska orðinu brága, um ambátt á
Íslandi.
Ekki geyma öll orð sem rekja má til at-
hafna víkinga svo daprar minningar.
Norrænir menn í Miklagarði, sem kallaðir
voru væringjar, hafa fyrst komist í kynni
við fíla í austurvegi og um leið lært það
orð sem haft er um þá í arabísku og tyrk-
nesku: fil. Orðið fíll hefur svo borist
norður hingað með ferðasögunum og
haldist á vörum Íslendinga á meðan aðrir
Evrópubúar tóku upp orðið elefant um
sömu skepnu.
Á víkingaöld skildi það fólk sem bjó við
Norðursjó og Eystrasalt að líkindum
hvert annað – þar til kom að Póllandi og
austanverðu Eystrasalti. Þar byrjuðu
tungumálavandræðin og því er lýsandi að
orðið túlkur er ættað úr slavneskum
tungumálum – líkt og orðið torg sem
vekur upp mynd af verslun og við-
skiptum norrænna manna í borgunum
sem þeir byggðu þar eystra.
Tökuorð berast ekki endilega á milli
tungumála þótt tungumálin séu töluð hlið
við hlið. Orðin fylgja nýjungum sem orð
eru til um á öðru málinu en ekki hinu. Ís-
lensk orð hafa t.d. ratað inn í heimstung-
urnar, geysir og saga, og víða í Kanada
þekkjast orðin skyr og kleinur í enskunni
– hið síðara vegna kökubasara vestur-
íslenskra kvenna. Eins getur tungumál
ráðandi afla í þjóðfélagi rutt sér til rúms
meðal almennings eins og eftir innrásina í
England frá Normandí árið 1066 þegar
enskan tók að breytast úr því að vera lík
forníslensku í hina frönskuskotnu nú-
tímaensku. Vinnandi alþýða hefur aldrei
slík áhrif á tungumál. Leifar af tungutaki
hennar sjást aðeins á afmörkuðum svið-
um, eins og í fátækramatnum minþaki.
Eða svo höfum við haldið hingað til. Í ljósi
nýrrar þekkingar úr erfðafræðinni um
uppruna fólks sem fluttist til Íslands í
öndverðu (um 60% kvenna og 20% karla
voru af skosk/írskum uppruna, auk fjöl-
margra norrænna manna sem höfðu
fæðst eða alist upp í norrænum byggðum
á Írlandi og í skosku eyjunum) er full
ástæða til að taka uppruna orðaforðans til
endurskoðunar og setja upp gelísku gler-
augun í stað hinna norrænu. Þá koma án
efa fleiri orð í ljós en viðurnefni Þorgerðar
brákar – eins og Þorvaldur Friðriksson
hefur verið ódeigur að vekja athygli á.
Sögulegt minni
orðaforðans
’
Tungumálið heldur
Íslandssögunni lif-
andi á hverjum degi,
eins og ef þjóðin hefði alltaf
búið í sama húsinu og upp-
safnað dót íbúanna væri
heilt og nothæft í stofunni.
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
El
ín
Es
th
er
Málið
Árið 944 sigldi Eðvarður Ísabjörn til Íslands til að nema þar land.
Með í för var munkurinn bróðir Pedróníus, sem átti að rita sögu Ísabjörns.
„Mínþak“, „brága“ og „fíll“?
Bróðir Pedróníus, þetta er
allt saman bull! Hvernig
dettur þér í hug að skrifa
svona vitleysu?
Slakaðu á!
Eftir 1000 ár verða
allir farnir að tala
svona! Þetta er
kallað trendsetting!
B
orgarleikhúsið frumsýnir leik-
ritið Zombí-ljóðin á föstudaginn
næstkomandi, hinn 9.9. 2011.
Verkið er síðasti hluti af þríleik
sem þeir Jón Páll Eyjólfsson, Hallur Ing-
ólfsson og Jón Atli Jónasson hafa samið en
þeir eru aðilar að Mindgroup, regnhlíf-
arsamtökum sem voru stofnuð árið 2006
af evrópskum leikhúslistamönnum, sem
vinna verk sem spretta upp úr samtím-
anum. Fyrst kom verkið Þú ert hér, sem
frumsýnt var árið 2008 og árið 2009 kom
verkið Góðir Íslendingar.
Í þessu nýjasta verki, Zombí-
ljóðunum, kemur Halldóra Geirharðs-
dóttir aftur til liðs við þá en hún var líka
með þeim í Góðum Íslendingum.
Fyrri verk þeirra vöktu mikla athygli
enda gagnrýnin á samfélag okkar mjög
hörð og jafnvel brútal. En verkin héldu vel
því þau voru meinfyndin eins og byrj-
unaratriðið í Góðir Íslendingar; hin langa
og skrítna ræða Ólafs Ragnar Grímssonar
við höfnun Icesave-samningana, þótt það
verk hafi síðan endað í brútal myndlík-
ingu af Íslandi sem einhvers konar smá-
strák í Taílandi sem er nauðgað fram og
aftur.
Leikarinn verður áhorfandi
Zombí-ljóðin hefjast á því að leikararnir
taka sér góðan tíma til að tala við áhorf-
endur og gera þá að þátttakendum í sýn-
ingunni. Eftir skamman tíma áttar áhorf-
andinn sig á því að hann er kominn á
sviðið og leikararnir eins og áhorfendur af
hans lífi. „Anda inn, anda út,“ minna
leikararnir mann á. „Hvernig líður þér?“
Spyrja þeir.
Eftir að hafa horft á rennsli á verkinu
hitti blaðamaður tvo leikara verksins, þau
Halldóru Geirharðsdóttur og Jón Atla Jón-
asson. „Verkið er auglýst sem sam-
félagsspegill en það er ekki rétta orðið,“
segir Jón Atli, „Hvað gerist þegar þú lítur í
spegil? Þá spáirðu í það hvernig þú lítur
út. Þú ert ekki að mæta spegilmyndinni í
þessu verki, heldur ertu að mæta sjálfum
þér. Það er allt annað, því þú/hann lætur
ekki að stjórn. Á svona sýningu er mögu-
leiki á að mæta brotinu í þér. Þess vegna er
mikilvægast að mæta með kærleikann,
bæði að við leikararnir gerum það og að
áhorfendur geri það,“ segir hann.
Í verkinu er margt það óhugnanlegasta
tekið úr samfélagi okkar og sett á sviðið,
eins og nýskeð morð og ofnotkun eitur-
lyfja. En morð og eiturlyf eru ekki um-
fjöllunarefnið, heldur hvernig samfélagið
tekur á óhugnaði og hvernig það tekur á
glæpum, eins og þeim sem útrásarvíking-
arnir frömdu. Ein persóna verksins talar
um að hún hafi háan sársaukaþröskuld,
því hún var beitt ofbeldi í æsku.
„Það er ekki endilega gott að hafa háan
sársaukaþröskuld,“ segir Halldóra við mig
á kaffiteríunni í Borgarleikhúsinu.
„Þetta er eins og í sjónvarpinu,“ bætir
Jón Atli við. „Fyrsta frétt er um að maður
fótbrotnaði á Selfossi, næsta frétt er um að
það fórust 4.000 Kínverjar í lestarslysi í
Shanghæ og þá er búið að skilgreina hvað
er mikilvægast; það er fótbrotið á Sel-
fossi.“
„Við kunnum ekki og treystum því ekki
að við getum haldið á harminum, enda er
sársaukinn matreiddur ofan í okkur og
okkur sagt hvar og hvernig við eigum að
finna til,“ segir Halldóra.
„Ég er mjög heillaður af spurningu Or-
wells,“ segir Jón Atli. „Að skoða hluti og
meta þá út frá því hvort þeir gera þig
mennskari eða ekki. Tökum sem dæmi að
fara út í Útey til að myrða ungmenni, gerir
það mig mennskari? nei. Það er ekki
mennskt, en Stoltenberg bregst við með
meiri mennsku. Það er ekki verið að setja
upp neinar gaddavírsgirðingar í Útey,
þvert á móti. Árásin á Útey var árás á
hugsun og hugmyndakerfi; frelsi, jafnrétti
og bræðralag. Það er einsog með árásina á
World Trade Center, það var enginn að
vinna þar fyrir tilviljun, árásin á tvíbura-
turnanna var árás á hugmyndafræði,“
segir Jón Atli. „Það liggur ásetningur
þarna að baki.“
„Til að geta fundið til með öðrum þarftu
að hafa samlíðan með sjálfum þér,“ segir
Halldóra. „Það þarf að skoða sjálfa sig. Ef
ein manneskja getur drepið, þá get ég gert
það. Við hvaða aðstæður get ég gert það?
Þá þarf maður að leita og láta sér bregða;
já, það er hérna.
Hvar er kærleikurinn? Það hlýtur að
vera leiðin út úr þessu; kærleikurinn.
Bestu verkfærin sem þú getur fengið í leit-
inni að merkingu er einlægni og kær-
leikur. Ef við lækkum ekki sársauka-
þröskuldinn og segjum ái, fyrr en við höf-
um gert hingað til, þá bara heldur þetta
áfram. Við verðum að hafa einhverja von
um að manneskjan geti þroskast,“ segir
Halldóra.
„Við eigum auðvelt með að grípa inn í
náttúruhamfarir. En þegar kemur að ein-
hverju eins og efnahagshruninu getum við
það ekki,“ segir hún.
„Útrásarvíkingarnir tala alltaf um
Árás á hugsun
og hug-
myndakerfi
Næsta föstudag verða frumsýnd í Borgarleikhús-
inu Zombí-ljóðin og blaðamaður Morgunblaðs-
ins hitti Halldóru Geirharðsdóttur og Jón Atla
Jónasson af því tilefni. Verkið er ákaflega gagn-
rýnið samtímaverk.
Börkur Gunnarsson borkur@mbl.is
Lesbók