Ný saga - 01.01.1998, Qupperneq 9

Halldór Kiljan Laxness og forn sagnahefð
skarpskyggni, en skáldið er líka ófeimið að
láta til sín taka. Staðhæfingar eru bæði meitl-
aðar og aldráttarlausar, oft órökstuddar og,
amk. við fyrstu sýn, þversagnakenndar.
Fræðileg viðhorf hans og áhugamál breyttust
með tímanum, eins og hér mun koma fram,
en eðlilegt er að athuga fyrst „Minnisgreinar
um fornsögur“.
Eins og Jón Karl Helgason heldur fram í
nýrri bók, Hetjan og höfundurinn, eru viðhorf
Halldórs til íslendingasagna í grundvallarat-
riðum náskyld viðhorfum íslenska skólans
svo nefnda eða nánar tiltekið þeirra Sigurðar
Nordals og Einars Ólafs Sveinssonar.6 Eeir
eru sammála um það meginatriði, sem miklu
skiptir við túlkun á list sagnanna og heimi
þeirra, að sögurnar eigi sér höfunda sem hafi
verið skapandi listamenn og túlkar samtíma
síns. En fræðimennirnir fara varlega þegar
þeir kynna ný viðhorf, af því að fræðahefðin
kennir þeim að taka eitt skref í einu og reyna
að hafa alltaf fast undir fótum, enda eru þeir
ekki tilbúnir að kasta fyrir borð öllu sem þeir
hafa lært, en einnig vilja þeir forðast að vekja
andstöðu með því að koma of flatt upp á les-
endur; viðfangsefnið er þjóðinni hjartfólgið
og þess vegna viðkvæmt. Aðferð skáldfræði-
mannsins er allt önnur: hann tekur undir sig
stökk án þess að vera alveg viss um hvar hann
komi niður og er aldrei ánægðari en þegar
hann hneykslar lesendur og kippir fótuni
undan barnatrú þeirra. Jafnframt er sjónar-
horn hans vítt, og hann er óhræddur við að al-
hæfa og draga fram til samanburðar atriði úr
menningu fjarlægra þjóða.
Sérstaða íslenskra
miðaldabókmennta
Þótt Halldór Kiljan Laxness hafi litið á höf-
unda Islendingasagna sem skapandi lista-
menn, gerir hann skýran greinarmun á lilut-
verki höfundarins í sköpun fornsagna og nú-
tímaskáldsagna, auk þess sem hann dregur
skýrt fram margvíslegan mun á vinnuaðferð-
um og eðli þessara bókmenntagreina. Um
„yrkisefni Brennunjálssögu“ segir hann í
„Minnisgreinum um fornsögur“:
[þau] eru, sem siður var til um yrkisefni
miðaldanna, hérumbil ævinlega mótuð af
hefð: fastmyndaðar sagnir sem einginn á
öðrurn fremur og allir geta notað í sögu og
ljóði að vild; á miðöldum var kaþólisítas
ríkjandi og höfundarréttur á hugmyndunt,
persónum og atburðum þektist ekki, menn
sem settu saman bækur álitu sig heldur
ekki höfunda þeirra ...7
Halldór talar samt víða óhikað um „Njáluhöf-
und“, svo að dæmi sé tekið, og leynir ekki að-
dáun sinni á þeim manni, en þótt ættartala sú
frá Gunnari og Njáli um Njáluhöfund til Hall-
dórs Laxness og Einars Ólafs Sveinssonar,
sem Jón Karl rekur í fyrrnefndri bók sinni, sé
ekki úr lausu lofti gripin, þegar verið er að
lýsa hálf- og ómeðvituðum goðsögnum Is-
lendinga á síðari tímum, rná helst ekki láta
fræði þeirra Halldórs og Einars Ólafs gjalda
þess. Gildi þeirra sem fræða hvílir á röksemd-
unum sem þeir færa fram fyrir niðurstöðum
sínum, á orðum þeirra, en ekki á þeim tilfinn-
ingum sem þeir báru í brjósti eða þeim hug-
myndafræðilegu þörfum sem fornsögurnar og
fræðin um þær fullnægðu hjá lesendum sín-
um. Það er önnur saga, ef svo má taka til
orða.
Eins og fyrr getur, virðist afstaða Halldórs
til fornbókmenntanna að því leyti mótsagna-
kennd að hann hefur þær til skýjanna samtím-
is því sem hann hæðir og fordæmir hetjudýrk-
unina sem einkennir þær. Þessi mótsögn er þó
ekki eins djúpstæð og hún virðist vera við
fyrstu sýn. Sú hetjuímynd, sem hann beinir
spjótum sínum gegn, er mótuð á víkingaöld,
hreinræktuð í fjölda dróttkvæða og lifir áfrarn
í ýmsum fornaldarsögum og síðan í rímum, en
hún er í raun og veru fremur sjaldgæf í íslend-
ingasögum, þótt hugprýði og hreystiverk séu
þar niikils metin. Æðsta hugsjón þeirra er
Aðferð skáld-
fræðimannsins
er allt önnur:
hann tekur undir
sig stökk án þess
að vera alveg
viss um hvar
hann komi niður
og er aldrei
ánægðari en
þegarhann
hneykslar les-
endur og kippir
fótum undan
barnatrú þeirra