Freyr - 01.10.2003, Page 14

Náttúruauðlindin jarðvegur
I. Hlutverk jarðvegs og jarðvegsvernd
Inngangur
Jarðvegur er náttúruauðlind
sem allt líf á landi byggir á. Jarð-
vegur er grunnur að allri landbún-
aðarframleiðslu og mikið er undir
því komið að gæði þessarar auð-
lindar haldist um alla framtíð.
Fyrir bændur er þessi grunnhugs-
un sjálfsagður hlutur en það er
hins vegar ekki jafnsjálfsagt að
allir átti sig á hvað það er sem
huga þarf að.
Ef litið er á sögu mannkyns þá
eru íjölmörg dæmi þess að byggð
hafí dregist saman eða lagst af
vegna hnignunar jarðvegs. Landið
gat ekki lengur framfleytt fólkinu.
Frá fyrstu dögum akuryrkju með
áveitum er þekkt að salt hafi safn-
ast upp og gert akrana ónýta. Þetta
er enn mikið vandamál og enn
verða stór landsvæði ónýt vegna
þessa. Fléruðin við Aralvatn í Ka-
sakstan og Usbekistan eru sorg-
legt dæmi ffá síðari tímum. Nýrra
af nálinni er þjöppun jarðvegs en
henni fylgir loftleysi í rótarrými
1. mynd. Helstu hlutverk jarðvegs (2,
og hægara flæði vatns í gegnum
jarðveginn og uppskerurýrnun.
Skaðleg efni, sem safnast upp í
jarðvegi, eru víða mikið vanda-
mál.
Islendingar þekkja áhrif jarð-
vegsrofs betur en nágrannaþjóðir
okkar og hafa staðið í baráttu
gegn því í áratugi. Það er hins
vegar fleiri hluta að gæta í um-
gengni við landið og rétt að gera
grein fyrir hvaða hlutverkum jarð-
vegurinn gegnir yfirleitt og hvem-
ig hann er í stakk búinn til að
gegna þessum hlutverkum. A
seinasta áratug hefur fyrirbyggj-
andi jarðvegsvernd víða eflst
verulega. Þar er áhersla lögð á að
vemda hlutverk jarðvegsins og
viðhalda gæðum hans til að hann
geti til frambúðar uppfyllt hlut-
verk sín.
Hlutverk jarðvegs
Jarðvegur gegnir margbreyti-
legum hlutverkum. í flestum til-
fellum gegnir hann fleiri en einu
3 og 7).
hlutverki samtímis, hann er því
fjölnota (2 og 4). Jarðvegur, sem
notaður er til fóður- eða matvæla-
framleiðslu, tekur t.d. einnig þátt í
grunnvatnsmyndun og niðurbroti
lífræns úrgangs sem jafnframt er
áburður.
Þegar meta skal hversu vel jarð-
vegurinn gegnir hinum ýmsu hlut-
verkum er ekki alltaf hægt að nota
sömu viðmiðun. Ákveðinn jarð-
vegur getur verið mikilvægur við
eitt hlutverk en til lítils við annað.
Mat á landi, sem tekur mið af hin-
um ýmsu þörfum, verður flóknara
en jafnframt réttara en mat sem
byggir eingöngu á frjósemi eða
hæfni til að framleiða fóður og
matvæli.
Jarðvegur sem náttúrfyrirbœri
Jarðvegur hér á landi setur
meira svipmót á landið en tiðkast í
nágrannalöndum okkar vegna hins
lágvaxna gróðurs og yfirborðsein-
kenni hans koma glöggt fram.
Mest áberandi eru þúfur, börð,
smástallar og lautir í brekkum og
fleiri einkenni sem frostverkanir
valda. I jarðveginum geta einnig
verið sérstök lög eða sérstakar
jarðvegsmyndanir, eins og kísilset,
jámset eða jámútfellingar, sem
gera jarðveginn merkilegan sem
slíkan þó að þessi fyrirbæri séu
mjög til óþurftar við ræktun.
114 - Freyr 8/2003