Neytendablaðið - 01.11.2000, Blaðsíða 30

Neytendum nóg boðið?
Minna er betra
Það blasir alls staðar við: Of
mikið af öllu. Alltof margar
bragðtegundir sem velja þarf
á milli. Alltof margar flíkur á
endalausri útsölu. Of margir
bílar að reyna að komast
áfram á gatnamótum. Osköp-
in öll af ferðatilboðum. Alltof
mikið af fréttatímum og út-
varpsstöðvum. Alltof mikið af
upplýsingum. Endalaus hækk-
un á skuldum heimilanna.
Hæsta matvöruverð í Vestur-
Evrópu samkvæmt endurtekn-
um verðkönnunum. Er vit í
þessu? Hvers vegna segjum
við ekki hreinlega: „Nú er
nóg komið.“
Margt veldur því að fáir
segja stopp. Framfarir eru í
hugum okkar tengdar því að
hafa sífellt úr meira að spila;
sem mest úrval; allt það
nýjasta. Valdhafarnir beita
kennivaldi sínu til að sann-
færa okkur um að á meðan
þeir ráða verði stöðugt góðæri
og framfarir. Þeir sem keppa
að völdum verða líka að láta
sem þeirra stefna auki verald-
leg gæði um allt samfélagið.
Sérfræðingar verðbréfamark-
aðarins telja allt sem gerist
horfa til batnaðar: hækkun
jafnt sem lækkun því með
henni er verið að leiðrétta og
skapa jafnvægi. Lykilorðin
eða töfraorðin eru: hagvöxtur,
samkeppnishæfni, markaðs-
sókn. Líkingamálið kemur ið-
lega úr heimi íþróttanna og
túlkar kappsemi. Það er verið
að skapa sóknarfæri, sækja
fram, mæta til leiks, sigra í
samkeppni. Þennan söng leiða
karlar sem kunnugt er - kven-
raddir eða úrtöluraddir heyr-
ast þar sjaldan.
Lausnarorð eins og hag-
ræðing og samkeppni - og
ódýrt bjartsýnishjal um ný-
sköpun og ótal tækifæri sem
fari að opnast á sameiginleg-
um stórmarkaði Evrópuþjóða
- eiga sinn þátt í að viðhalda
goðsögninni um endalausan
hagvöxt og meiri neyslu um
ófyrirsjánlega framtíð. Því
30
ríkir enn sú skoðun að við
megum vænta þess að geta
veitt okkur sífellt meira í tím-
ans rás: fleiri utanlandsferðir,
betri bíla, öflugri tölvur, víð-
tækara símasamband, fleiri
ávaxtategundir. Hvílir sú trú á
traustum grunni? Horfir hún
til framfara eða vandræða?
Bakhliðin
Við verðum sjaldan vör við
að rætt sé um sóun og kostnað
sem fylgir offramleiðslu og
harðri sölusamkeppni: sóun á
tíma, orku og efni sem fylgir
lengri opnunartímum og
flutningaleiðum og þaulhugs-
uðum tilraunum til að slá í
gegn með eitthvað nýtt. Sí-
hækkandi kostnaður við aug-
lýsingar og aðra kynningartil-
burði framleiðenda, þjónustu-
aðila og seljenda hefur sín
áhrif á verðið; útgjöld neyt-
enda. Það er að verða svo að
tvær krónur af hverjum hund-
rað sem notaðar eru í íslenska
hagkerfinu ár hvert fara í aug-
lýsingar. A fræðimáli heitir
það að auglýsingar nemi 2%
af svokallaðri þjóðarfram-
leiðslu, þ.e. kosti um 12 millj-
arða á ári. Það merkir að um
45 þúsund krónur lenda á
hverjum landsmanni. Þessi
kostnaður neytenda hefur
undanfarin ár vaxið hraðar
hér á landi en annars staðar á
Norðurlöndum. Og á vita-
skuld þátt í að verð á matvöru
og flestu öðru mælist jafnan
mun hærra en þar og annars
staðar í ríkum þjóðfélögum
þegar Neytendasamtökin eða
aðrir gera kannanir á verðlagi.
Við sjáum að farvegur og
inntak auglýsinganna nálgast
oft hreinan fáránleika. Það er
orðið torvelt að kaupa vöru og
þjónustu án þess að borga að
auki einhvers konar agn;
kaupauka eða vinning í aug-
lýsingapotti, eða kosta út-
sendingu á fótbolta eða golfi í
sjónvarpi o.s.frv. Hamrað er á
tilboðum um að kaupa nú og
borga seinna. Það reynist
mörgum dýrt í þjóðfélagi
hárra vaxta og verðtryggingar
ofan á þá. Því er tímabært að
neytendur, þeir sem bera
þungann, fari að huga að því
hvernig létta megi neyslu-' og
skuldabyrðar. Athuga hvort
unnt sé að lifa betra lífi með
minna umleikis.
í fjötrum offramboðs
Neytandinn hefur sín áhrif á
vöru- og þjónustumarkaðnum,
ræður miklu um eftirspurn.
En afleiðingar úreltrar og
varasamrar vaxtarhyggju
blasa víðar við en þar. Afleið-
ingar sem neytandinn hefur
afar takmörkuð áhrif á. Of-
framboð, sem kostar sitt, birt-
ist okkur víða núorðið og í
ýmsum myndum. Það blasir
við allt frá frumframleiðslu til
listsköpunar. Að vísu getum
við verið stolt af mörgum
skáldsögum, leiksýningum og
málverkasýningum. Kostnað-
ur vegna offramboðs á þeim
vettvangi er hverfandi og að
mestu borinn af þeim sem
veita sköpunargáfu sinni útrás
með því að stunda ritsmíðar,
mála myndir eða flytja leik-
verk og tónlist. Offjárfesting
og offramboð sem blasir við í
flestum atvinnugreinum er
hins vegar af öðru tagi; eng-
um til sóma og veltir óþarfa
kostnaði yfir á herðar almenn-
ings. Kostnaður af því að
alltof mörg fiskiskip hafa ver-
ið keypt til að sækja takmark-
aðan afla og of mörg frystihús
reist til að vinna úr því sem
berst á land er svo mikill og
margslunginn að það er ekki
hægt að reikna hann út af
neinni nákvæmni: Auk kostn-
aðar af vannýttu fjármagni
kemur inn í dæmið rekstur
flókins fiskveiðistjórnunar-
og eftirlitskerfis, okurverð á
aflaheimildum og uppsprengt
verð á fiskmörkuðum. Neyt-
andinn fær sína reynslu af öf-
ugþróuninni þegar hann kaup-
ir í soðið og er krafinn um sí-
fellt hærra verð.
Kostnaðurinn af því að
alltof margir vilja stunda
nautgripa- og sauðfjárrækt og
eiga erfitt með að losna við
afurðirnar leggst á flesta
landsmenn sem neytendur og
skattgreiðendur. Framleiðslan
er vernduð með himinháum
tollum og innflutningshöml-
um. Með svokölluðum bú-
vörusamningi hafa skattgreið-
endur verið skuldbundnir til
að borga rúmlega fimm millj-
arða á ári til styrktar þessum
framleiðendunt næstu sex ár.
Hvernig gat það gerst næsta
hljóðalaust; þ.e. án þess að
háttvirtir kjósendur létu í sér
heyra? Eru boðleiðir milli
kjósenda og stjórnmálaflokka
orðnar þrengri en lýðræðinu
er hollt, eins og forsetinn vék
að í embættistökuræðu 1.
ágúst?
Sé litið yfir sviðið er ljóst
að samhliða því að auðveld-
ara verður að framleiða vöru
reynist erfiðara að selja hana.
Leiðir frá framleiðendum í
ríku þjóðfélagi til hinna þurf-
andi í fátækum löndum eru
lokaðar að heita má. Kúnstin
felst í því að koma offram-
leiðslunni inn á þá sem hafa
Hörður Bergmann skrifar
Hörður Bérgmann hefur samið námsefni fyrir skóla ogfull-
orðinsfrœðslu og tvœr bœkur semfjalla um þjóðmál og lífs-
hœtti: Umbúðaþjóðfélagið (1989) og Þjóðráð (1999). í síð-
arnefnda ritinu setur höfundur sér það markmið að greina
helstu þjóðfélagsvandamál sem við er að glíma liér á landi
og gefa rökstudd ráð um lausn á þeim.
NEYTENDABLAÐIÐ - nóvember 2000