Fréttatíminn - 27.04.2012, Blaðsíða 38

B
yrjum á höfuðatriðinu, að minna
á hið sjálfsagða, sem við samt
gleymum svo óþarflega oft, eða
horfum framhjá, sem týnist eða
er hreinlega ekki nefnt í um-
ræðunni, veit ekki afhverju, þykir kannski
ekki nógu spennandi – en ágætu gestir, höfuð-
atriðið, hin sjálfsögðu sannindi: Án þýðenda
væru ekki til neinar heimsbókmenntir.
Vanskilningur á heimsmælikvarða
Án þýðenda væru allar bókmenntir lokaðar
inni í sínu tungumáli, án þýðenda gæti eng-
inn lesið íslenskar bókmenntir nema að læra
íslensku. Enginn hefði lesið staf eftir Snorra
Sturluson, Laxness, Guðberg, Steinunni
Sigurðar, Hallgrím Helgason, Auði Övu Ólafs-
dóttur, Gyrði, og svo framvegis.
Ekkert gerist án þýðenda, það er svo einfalt,
blasir við.
Þýðandi er brúasmiður sem tengir lönd og
menningarsvæði, flytur nýjar hugmyndir, nýja
heima á milli fólks, og mörgum þeirra tekst
að auki það sem á að vera vonlaust – að flytja
mikinn, djúpvaxinn skáldskap milli tungu-
mála, og þannig gleðja manneskjur, þannig
bæta heiminn, stuðla að aukinni þekkingu og
skilningi milli þjóða.
En ef maður leiðir hugann að umræðunni
– hér heima sem og annarstaðar – hugsar um
veröld bókaútgáfunnar, suðandi tilveru bóka-
messa, þá liggur við að maður geti gengið
svo langt að tala um fjarveru þýðenda. Og
geti þar af leiðandi um vanskilning á heims-
mælikvarða. Vanskilning, undarlegt vanmat á
ómissandi, ómetanlegu starfi þeirra.
Það er margt í mörgu
Umræðan um íslenskar bókmenntir erlendis
verður hol ef við horfum ekki líka til þýðenda,
stöðu þeirra, og spyrjum jafnframt hvernig við
finnum þessar manneskjur úti í hinum stóra
heimi, fólk sem er tilbúið að læra tungumál
sem örfáir tala, og gera það að starfi sínu, lífs-
starfi þessvegna, að þýða íslenskar bókmennt-
ir. Eða erum við kannski svo stórfengleg og
sérstök, bókmenntir okkar svo yfirþyrmandi
góðar, að við þurfum ekkert að leiða hugann
að þessu; fólk heimsins hefur ávalt sogast og
mun áfram sogast að birtu íslenskunnar og
mikilfengleika þjóðarinnar?
Ég er ekki alveg viss um það.
Ég er heldur ekki viss um að íslenskar bók-
menntir, og við sjálf, séum svo yfirmáta sér-
stök að bókaútgáfur heimsins bíði í ofvæni
eftir nýjasta skáldverkinu ofan af Íslandi.
Við erum undarlega samansett þjóð. Í senn
útbólgin af sjálfstrausti, ef ekki sjálfbirgingi,
og haldin svíðandi minnimáttarkennd – þver-
sögn sem endurrómar í þeirri fyrstu spurn-
ingu sem margur útlendingurinn fær á sig
hérlendis, nefnilega, how do you like Iceland?
Í spurningunni felst bæði kvíði og vissa;
minnimáttakennd og mont. Kannski er það
vegna legu landsins. Við liggjum svo fjarri
heiminum, fámenn, einsleit eyþjóð, og horfum
frekar í eigin spegilmynd en á aðrar þjóðir,
skortir því samanburðinn, með öðrum orðum,
mælum ekki stærð okkar við aðra heldur eigin
spegilmynd, erum þessvegna átakanlega sjálf-
miðuð og yfirleitt sannfærð um eigið ágæti.
Sannfærð en þó með murrandi minnimáttar-
kenndina undir og spyrjum því gesti okkar í sí-
fellu, how do you like Iceland? Það má kannski
orða það á þann veg, að það sé óvissan sem
spyr, en sannfæringin gengur hinsvegar útfrá
því að svarið eigi eftir að lýsa mikilli hrifn-
ingu. Sumsé, við spyrjum ekki til að öðlast
nýja sýn, bæta við okkur víddum, heldur til að
staðfesta það sem við teljum okkur vita.
Þegar Íslendingar voru
hryðjuverkamenn
Þessi sýn, sannfæring yfir því hversu sér-
stæð við erum, áhugaverð og svo heillandi,
endurómaði í ófáum ræðum forseta okkar,
herra Ólafs Ragnars, þar sem hann útmálaði
aðdáunarverða hæfileika Íslendinga og ein-
stakan, óstöðvandi frumkraft þjóðarinnar.
Það var líka hann sem var hvað ófeimnastur
að minna á að við værum komin af víkingum
sem, í hans skilningi, sigruðu heiminn svo
glæsilega á sínum tíma – forsetinn kaus að
gleyma því að forfeður okkar og formæður
voru fyrst og síðast norskir bændur og írskir
þrælar, kaus líka að gleyma því að víkingar
voru einskonar hryðjuverkamenn síns tíma,
ribbaldar sem eyðilögðu, rændu, drápu,
nauðguðu, og því varla heppilegt að stæra sig
af slíkum forfeðrum – hvað þá að reyna að
draga dám af þeim.
Blessunarlega flaug forsetinn ekki um
heiminn á einkaþotum hetja sinna til að út-
breiða íslenska menningu, hann hélt ekki
ræður í London um gæði íslenskra nútíma-
bókmennta, að heimurinn hefði eitthvað í þær
að sækja, og forsetinn hefur lítið sinnt því að
verðlauna úrvals þýðendur með fálkaorðu, var
líklega of einbeittur að hengja þær á útrásar-
víkinga sína.
Stjórnvöld og meistrarar útrásarævintýris-
ins höfðu, eins og forsetinn, heldur lítinn
áhuga á menningu okkar, þeir fylgdu bara
möntru frjálshyggjunnar: að græða á daginn,
grilla á kvöldin. Og það getum við líklega
þakkað fyrir, enda bendir flest til þess að
áhugi þeirra á menningu hefði falist í því að
virkja hana sem gjallarhorn, áróðustæki, fyrir
það sem skipti máli að þeirra mati, samanber
ímyndarskýrslu forsætisráðuneytis sem kom
út í mars árið 2008, þar sem skýrsluhöfundar
dásömuðu einstakan kraft þjóðarinnar, og
bentu á mikilvægi þess að íslenskir listamenn
verði virkjaðir til að: „búa til jákvæðar sögur af
árangri íslenskra fyrirtækja.“
Vel feit og dekruð þjóð?
Þetta leiðir okkur að því sem ætti að vera
velþekkt staðreynd, að opinberir aðilar, hvað
þá ef þeir eru beintengdir viðskiptalífinu, eins
og þarna háttaði, eiga og mega alls ekki koma
nálægt kynningu á íslenskri list erlendis. Hið
opinbera á vissulega að leggja til fjármagn, en
láta síðan fagfólkið alfarið um að ráðstafa því.
Og þótt við getum sannarlega glaðst yfir skiln-
ingi núverandi menntamálaráðherra á menn-
ingu og listum, getum við fjarri því treyst á
það að sá næsti verði jafn skilningsríkur.
Nýjasta dæmi um bein afskipti Alþingis af
listsköpun, er portettmálverkið sem það lét
mála af fyrrverandi forseta alþingis, og fyrr-
verandi dómsmálaráðherra, Sólveigu Péturs-
dóttur – í málverkinu kristallast skilningur
hins háa Alþingis, skilningur valdsins, á list.
Enda var áhugi Alþingis á Frankfurt ævintýr-
inu, þegar Ísland var heiðursgestur á Frank-
furt bókamessunni í október í fyrra, alla tíð
tempraður, þaðan bárust raddir um að óþarfi
væri að leggja 300 milljónir í verkefnið, fjár-
magn sem var skilgreint sem styrkur (sóun að
sumra mati) – en fjárfesting hefði náttúrlega
verið réttnefni. Ef sambærileg sýning hefði til
að mynda verið á íslenskum landbúnaðavör-
um, ég á við, sýning sem hefði orðið til þess að
í það minnsta 100 þýskir blaðamenn kæmu til
landsins, heimsóknir sem skiluðu sér síðan í
óteljandi greinum og viðtölum þarlendra fjöl-
miðla, þá er ég hræddur um að þessar 300
milljónir hefðu þótt alltof rýr upphæð.
Það er nefnilega ekki svo ýkja bratt að full-
yrða að hér á landi ríki landlægur vanskilning-
ur og vanmat á mikilvægi menningar og listar.
Það má tína eitt og annað því til vitnis, læt hér
nægja að minna á áðurnefndan tempraðan
áhuga stjórnvalda og alþingis á Frankfurt
ævintýrinu, hversu sparlega það var styrkt, en
að vissu leyti mátti upplifa svipað áhugaleysi
íslenskra fjölmiðla, eða eins og Gauti Krist-
mannsson, dósent í þýðingafræðum við Há-
skóla Íslands, sem var úti, í sjálfri hringiðunni,
skrifaði heimkominn:
„Það sem mína furðu vekur eftir á að hyggja
er hversu litla athygli það vakti í fjölmiðlum
hér á landi. Ef við berum það saman við það
fé og athygli sem veitt er t.d. í íþróttalands-
lið (karla n.b.) þegar þau leika á stórmótum
erlendis, þá er þetta neyðarlegt, en speglar
kannski betur hið raunverulega menningar-
ástand vel feitrar og dekraðrar þjóðar.“
Og Gauti kemur með prýðis dæmi um
hversu einstakt þetta var, hversu mikill heið-
ur, og mikið tækifæri gafst þarna úti. Hann
hittir á messunni egypskan góðvin sinn frá
námsárunum:
„… sem er blaðamaður og starfar bæði
fyrir Deutsche Welle í Þýskalandi og dag-
blaðið Al Hayat sem er eitt það víðlesnasta yfir
landamærin í arabaheiminum. Við hittumst
fyrir tilviljun og eftir að við höfðum
heilsast spurði hann hvort hann
gæti tekið við mig snöggt viðtal.
Ég skildi ekki alveg hvers vegna,
en það skýrðist þegar hann spurði
lykilspurningarinnar: „Menn velta
því fyrir sér í arabaheiminum
hvernig á því standi að Ísland, með
rétt rúmlega 300 þúsund íbúa,
hafi verið boðinn heiðurssess á
bókastefnunni í Frankfurt á meðan
arabaríkin 22 með hundruð millj-
óna íbúa þurftu að vera öll saman?“
Það varð fátt um svör hjá mér,
annað en að vísa til bókmennta-
sögu okkar, en það er kannski
ekkert sérlega sannfærandi; Arabar skrifuðu
ekki aðeins Kóraninn og Þúsund og eina
nótt, heldur má segja að þýðingastarf þeirra á
miðöldum hafi hreinlega bjargað stórum hluta
fornmenningar Vesturlanda frá glatkistunni.
Spurningunni var þannig í raun ósvarað, en
hún sýnir í hnotskurn hversu mikils heiðurs
íslenskar bókmenntir urðu aðnjótandi eina
viku í október 2011.“
Sigur fjármagnsafla?
Áhugaleysi íslenskra fjölmiðla hefði þó ekki
átt að koma á óvart; umfjöllun um listir í ís-
lenskum dagblöðum er í skötulíki, og hefur
verið þannig eftir hrun. Það var eins og botn-
inn færi úr umfjöllun prentmiðla þegar Les-
bók Morgunblaðsins - sem hafði blómstrað
í nokkur ár undir stjórn Þrastar Helgasonar
- var lögð niður sem sjálfstæður menningar-
kálfur, og hefur síðan verið í frjálsu falli. Það
er áhugavert, og segir áreiðanlega sitthvað um
íslenskt samfélag, að þegar hrun verður vegna
of mikillar græðgi, ofuráherslu á efnisleg gæði
og viðhorf, og svo augljóst að sem þjóð þurfum
við að fara í gegnum harða sjálfsskoðun, að þá
leggja fjármálaaöfl Morgunblaðsins Lesbók-
ina niður, þennan sterka og eina menningar-
kálf landsins - þessa sterku og gagnrýnu rödd
sem Matthías Johannessen hafði ævinlega
þurft að verja af hörku gegn sömu öflum, sem
aldrei skildu tilganginn með því að halda úti
öflugum menningarblaði - og þegar Ólafur
Stephensen, núverandi ritstjóri Fréttablaðs-
ins, varð um skeið ritstjóri Morgunblaðsins,
skorti hann augljóslega magn til að standa
gegn þessum öflum, og því fór sem fór. Og nú
má því tala um eyðu í prentmiðlum. Þeir sem
skrifa um menningu reyna sannarlega sitt,
en blöðin eru svo undirmönnuð að það næst í
besta falli að sinna líðandi stund, greiningar-
þátturinn er hinsvegar nánast horfinn - og það
er háskaleg fjarvera.
Eins og fyrrum er Morgunblaðið sá prent-
miðill sem leggur mest í menninguna, en það
sama er upp á tengingnum þar; fáliðuð menn-
ingardeildin nær að kynna en ekki greina
menninguna. Og þótt blóðugt sé, þá hljóta
menningarskrif blaðsins að líða á einn eða
annan hátt fyrir ofstæki ritstjórans og harða
auðmagnsstefnu eigenda, sem eru reiðubúnir
að tapa stórum upphæðum í áróður fyrir hags-
muni sína, en kæra sig ekki um að leggja, þótt
ekki nema væri brot, af þeirri upphæð til að
styrkja menningarskrifin. Sjálfsagt óttast þau
broddinn sem ævinlega býr menningarrýni,
óttast hinar ágengu spurningar.
Ég dvel við þessa sögu vegna þess að
hún endurspeglar svo margt í okkar smáa
samfélagi, þar sem fjármagnsöflin takast á
við menningaröflin, og hafa á síðustu fjórum
árum haft greinilegan sigur – sem er auðvitað
kaldhæðnislegt og öfugsnúið því það voru jú
fjármagnsöflin sem settu hér allt á hliðina – og
tekist beint og óbeint að snúa niður gagnrýna
umfjöllun í flestum prentmiðlum. Gleymum
því ekki að list, í huga fjármagnsaflanna, í
hugum valdsins, er portrettmálverkið af Sól-
veigu, fyrrverandi forseta alþingis og dóms-
málaráðherra, sem afhjúpað var í Alþingis-
húsinu í síðustu viku; sumsé, þægur, meinlaus
þjónn, klisja.
Ef við ætlum að ná viðvarandi árangri,
raunverulega nýta þann mikla kraft og miklu
möguleika sem Frankfurt gaf okkur á að
kynna og breiða út íslenska menningu, ég á
við, hina raunverulegu menningu og á hennar
forsendum en ekki forsendum smíðuðum af
fjármálaöflunum, forsendum sem ímyndar-
skýrsla forsætisráðuneytis Geirs
H Haarde stóð fyrir, þá verðum
við að öðlast viðvarandi frelsi frá
skammsýnum valdamönnum og
jafnframt búa okkur undir það að
innan fárra ára gætum við setið
uppi með stjórn sem stýrist af fjár-
málaöflunum, stjórn sem lætur
semja nýja ímyndarskýrslu og
hefur kannski í viðbót tíma til að
hrinda henni í framkvæmd – með
öðrum orðum, freista þess að nota
listina sem þjón sinn, sem fallega
hesta fyrir vagn auðmagnsins. Við
verðum að tryggja okkur örugga
úthlutun frá ríkinu, og jafnframt
algert sjálfstæði. Verkefnin eru næg, til að
mynda verðum við að huga stórum betur að
íslenskukennslu erlendis, sýna þar snöggt-
um meiri áhuga á hryðjuverkalögum en við
höfum gert fram að þessu – því úr hópi þeirra
sem leggja stund á íslensku erlendis, koma
ekki einvörðungu framtíðar þýðendur okkar,
heldur er hver og einn nemandi einskonar
gangandi auglýsing fyrir íslenska menningu,
tungumál, fyrir Ísland – ef við viljum fara inn
á þær landkynningabrautir í réttlætingunni.
En fyrst og síðast eigum við að sýna þessari
kennslu áhuga, styrkja hana svo miklu betur
en við gerum í dag, einfaldlega vegna þess að
það er alls ekki sjálfsagt að ungt fólk niður í
Evrópu, vestur í Bandaríkjanum, hvað þá enn
fjarri, sýni tungumáli okkar og menningu svo
mikinn áhuga að það sé tilbúið leggja mörg
ár af ævi sinni til að læra tungumálið. Það er
augljós skylda okkar gagnvart eigin menn-
ingu að hlúa sem allra allra best að þessum
námsmönnum, þessum háskóladeildum víða
um heim, og kennurunum. Það er segja, ef við
erum í raun og veru menningarþjóð en ekki
komin af blóðþyrstum víkingum – sem hafa
með breyttum breytanda orðið að útrásarvík-
ingum í jakkafötum.
Er Sólveig Pétursdóttir íslensk list?
Ef við viljum að íslensk menning breiðist út
í heiminn – og gefum okkur það að hún eigi
erindi – viljum nýta kraftinn og möguleikana
úr Frankfurt-ævintýrinu, og ávaxta það mikla,
óeigingjarna starf sem bókmenntasjóður, sa-
genhaftes og fleiri hafa unnið, þá þurfum við
að sýna stórhug. Það er öllum þjóðum nauð-
syn, líklega lífsnauðsyn, að hlúa vel að eigin
menningu, og kannski aldrei eins og á okkar
dögum, þegar tæknin hefur afnumið landa-
mærin. Öllum þjóðum, ekki síst þeim smáu,
því heimurinn og gleymskan hafa gleypt
stærri bita en íslenska menningu. Við verðum
því að vera stór í smæð okkar, verðum að vera
metnaðarfull, staðföst, frjó. En við þurfum
líklega að byrja á að gera stjórnvöldum grein
fyrir því að forsetinn, og ýmsir fleiri, höfðu
alrangt fyrir sér – við erum ekki svo einstök
og frábær og miklu betri en aðrar þjóðir. Þess-
vegna – ef það á að nýta Frankfurt, þetta ein-
staka tækifæri sem gefst aldrei aftur, verður
að leggja til fjármagn, þolinmótt fjármagn.
Það er ófyrirgefanlegt ef okkur mistekst að
nýta það sem við höfum í dag. Það er að segja,
ef íslensk menning skiptir okkur máli, og
vegna þess að við trúum því að íslensk menn-
ing sé eitthvað annað og meira en portrett af
Sólveigu Pétursdóttur, með öðrum orðum; að
tilvera okkar, fortíð og framtíð, skipti máli, að
við höfum eitthvað að segja við heiminn.
Og við þurfum að fá þessa fjármuni meðan
skilningur á menningunni er til staðar hjá
stjórnvöldum, áður en bókmenntasjóður og
arfleifð sagenhaftes verða soðin niður í nýja
ímyndarskýrslu. Og góða fólk, við hljótum
jafnframt – og nú er ég kominn aftur að upp-
hafspunktinum, hér í lokaorðunum – að reyna
að styrkja þýðendur okkar betur, bjóða þeim
til ókeypis dvalar, verðlauna þá með áhuga,
þakklæti, og hafa hugsun á því að rækta upp
nýjar kynslóðir. Eða ég spyr – er til, eða hefur
hún einhverntíma verið til, áætlun að fóstra
fleiri þýðendur, því ef hún er til, sem ég leyfi
mér að efast um, þá hefur hún ekki gengið
upp; okkur vantar þýðendur á flest tungumál
önnur en þýsku. Íslenskar bækur komast ekki
lengra en til Vestmannaeyja ef ekki eru til
þýðendur – og Frankfurt ævintýrið til lítils ef
enginn getur þýtt bækurnar.
Jón Kalman
Stefánsson,
rithöfundur
Íslensk menning
Gleymskan hefur gleypt
stærri bita en íslenska menningu
38 viðhorf Helgin 27.-29. apríl 2012