Læknablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 11

LÆKNABLAÐIÐ
65
Páll Skúlason, prófessor
SIÐVISINDI OG LÆKNISFRÆÐI
UM HLUTLEYSI OG TÆKNIHYGGJU í VÍSINDUM MEÐ
HLIÐSJÓN AF SIÐFRÆÐI LÆKNISFRÆÐINNAR
Hér er ætlunin að vekja máls á örfáum
almennum úrlausnarefnum um hlut sið-
fræði í mótun vísinda almennt og læknis-
fræði sérstaklega. Ég ætla mér ekki þá dul
að gera nokkra heildarúttekt á öllum þeim
fjölmörgu siðferðilegu vandamálum sem
upp geta risið í þessu sambandi, né heldur
að rekja þær reglur sem menn styðjast við
eða getið tekið mið af, þegar þeir eiga í
siðferðilegum vanda. í því efni þurfa
læknar vart að fara í smiðju til leikmanna.
Ég mun einkum halda á lofti tveimur
skoðunum. Önnur er sú að gildismat og
viðhorf siðferðilegs eðlis séu mun mikil-
vægari í mótun vísinda og viðgangi þeirra
en almennt er viðurkennt. Hin skoðunin
er að siðfræði þá, sem læknisfræði varðar
sérstaklega, megi ekki einskorða við sið-
ferðleg vandamál læknisstarfsins, heldur
verði einnig að fást við siðferðilegan vanda
læknisfræðinnar sem hreinnar vísinda-
greinar og flókinnar tæknigreinar, en um
þessa þrískiptingu verður rætt hér að
neðan.
1. VIÐFANGSEFNI LÆKNISFRÆÐI OG
SIÐFRÆÐI
Öllum er ljóst hvernig læknisfræðin
varðar siðfræði með sérstökum hætti:
Læknisfræðin fæst við mannverur gæddar
viti, vilja og tilfinningum; hún vill stuðla
að heilbrigði og hamingju fólks sem býr í
samfélagi bundnu reglum og reistu á rétt-
indum, — reglum um það hvernig fólk
eigi að breyta, hvað því sé skylt að gera,
réttindum til ákveðinna gæða og til ákveð-
innar framkomu af hálfu annarra.
Ef til vill má segja að hið alkunna siða-
boð Kants að ávallt beri að líta á fólk sem
takmark í sjálfu sér, en aldrei sem tæki,
setji störfum lækna bæði stefnu og tak-
mörk.
Ýmis rök má færa fyrir þessu siðaboði.
Einföldustu rök eru þau að þjóðfélag sem
lýtur eigin lögum og reglum, fái ekki stað-
ið nema meðlimir þess virði líf hver ann-
ars. Trúarleg eru þau rök að hver mann-
eskja hafi eilíft gildi í sjálfri sér, hún hafi
hlotið lífið frá Guði. Enn önnur rök lúta
að sérstöðu mannsins frá náttúrunnar
hendi: Maðurinn er eina veran sem getur
breytt eftir eða brugðið út af reglum eða
lögmálum, sem hann setur sér sjálfur eða
viðurkennir; breytni mannsins stjórnast
ekki í öllu af lögmálum sem hann ræður
ekki yfir eða honum eru ómeðvituð, held-
ur af vilja mannsins sjálfs til að breyta á
þann veg sem hann telur bestan eða skyn-
samlegastan. Skynsamlegt sjálfræði
mannsins býður honum að bera fulla virð-
ingu fyrir mannslífum.
Þessi rök eða vísbendingar um rök fyrir
þeirri siðferðilegu skoðun að ávallt beri að
líta á menn sem takmark í sjálfu sér, en
aldrei sem tæki, nægja til að sýna að sið-
ferðilegar hugmyndir eru samofnar hug-
myndum okkar um sjálf okkur sem mann-
verur, og jafnvel að allar hugmyndir
manna um sjálfa sig eru í raun siðferði-
legar í þeim skilningi að þeim fylgir til-
hneiging til ákveðinnar breytni. Sömu
hugsun má einnig orða með því að segja,
að hugmyndir manna um sjálfa sig séu
hluti af þeim sjálfum í þeim skilningi að
þær hafi áhrif á alla breytni þeirra og
framkvæmdir.
En sérstaða læknisfræði gagnvart sið-
fræði ræðst ekki af viðfangsefni læknis-
fræðinnar einu. Mörg önnur fræði, sálar-
fræði, sagnfræði o.s.frv. fást við mann-
eskjur. Það er háttur læknisfræði á að
fást við viðfangsefni sitt, manninn, sem
vekur sérstakar siðferðilegar spurningar
og vandamál. Læknisfræðin lítur á mann-
inn undir sjónarhorni tveggja meginhug-
taka: sjúkdóms og heilbrigði og tækni
hennar er beitt til að greina sjúkdóma og
stuðla að heilbrigði. Læknisfræðin er því