Læknablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 39

LÆKNABLAÐIÐ
79
kann að vera sá að vernda hagsmuni sér-
fræðinganna, hindra að yfirburðir fræða
þeirra og völd tækninnar séu dregin í efa
eða gagnrýnd. Meginskýringin á þessari
afstöðu er þó ekki af sálfræðilegum eða
félagsfræðilegum toga, heldur varðar hún
grundvallareinkenni þeirrar hugmynda-
fræði vísinda og tækni sem virðist samofin
eðli þeirra sem visinda og tækni. Visindi
og tækni nútímans eru beinlínis hugsuð til
þess að afla þekkingar á hinu almenna,
sértekningum, en ekki á hinum einstöku
raunverulegu fyrirbærum, og til að hafa
áhrif, ná tökum á hlutunum. Og siðleysi
þessara vísinda er ekkert yfirborðs ein-
kenni, heldur liggur þeim til grundvallar.
Hlutleysiskenningin sem þau skrýða sig
með er yfirvarp algerrar afstæðishyggju
eða nihilisma, sjálfshyggju sem býður heim
miskunnarlausu gerræði og takmarkalausu
ofbeldi. (Kannski er ástæða til að minna
á það að sú hugmyndafræði vísinda og
tækni sem hér er lýst á við viss grund-
vallareinkenni þeirra sem ákveðinnar
starfsemi, en á ekki við lífsviðhorf, skoð-
anir eða gildismat þeirra einstaklinga sem
hugsanlega stunda þessa starfsemi; þó
komast vísinda- og tæknimenn ekki undan
oki þessarar hugmyndafræði og áhrifum
hennar.)
Hvernig er unnt að hugsa sér — hvernig
er hugsanlegt — að vísindi og tækni, mót-
uð í anda hlutleysis- og sjálfdæmishyggju,
séu tengd læknisfræðinni sem hefur heill
og heilbrigði raunverulegra einstaklinga
að markmiði?
Eftir því sem ég fæ best séð hefur engin
,,lausn“ fundist á þessum vanda. Læknar
hafa tvímælalaust verið sér almennt með-
vitandi um þann háska sem vofir yfir
læknisfræðinni af völdum tæknihyggjunn-
ar, þeim háska m.a. að þeim verði gert
skylt að gera siðlausar aðgerðir á fólki
(t.d. að framkvæma fóstureyðingar í stór-
um stíl), eða þeim háska sem er raun-
verulega miklu alvarlegri: að læknar verði
almennt miklu siðlausari í störfum sínum,
tillitslausari gagnvart fólki vegna einsýni
sinnar, ef ekki blindu á sérkenni og sér-
eðli einstaklinganna, þ.e. með því að líta
á þá sem ,,tilfelli“ fremur en sem persón-
ur.
Siðferðilegar prédikanir duga skammt
til að stemma stigu við yfirráðum og út-
breiðslu vísinda- og tæknihyggju, vegna
þess að það er einmitt slíkur boðskapur
sem hugmyndafræði vísinda og tækni vís-
ar frá eða ómerkir sem fræðilegan þvætt-
ing, með því að boða að siðferði komi
vísindum og tækni sem slíkum ekki við,
heldur varði aðeins einstaklingsbundin
sjónarmið manna, breytilegar tilfinningar,
hagsmuni, lífsviðhorf og geðþótta hvers
og eins.
Eina færa leiðin, sem hér hefur verið
reynt að fara, er sú að sýna fram á að
ákveðin viðhorf til verðmæta og gilda ráði
í vissum skilningi ríkjum innan vísinda og
tækni og að sú geðþóttasiðfræði sem hug-
myndafræði tækni og vísinda boðar sé frá-
leit og forkastanleg, ekki aðeins frá sjón-
armiði almennra siðfræði og siðgæðis,
heldur frá sjónarmiði eiginlegra vísinda og
fræða. Það er ekki aðeins beiting vísinda-
legrar tækni, sem er í eðli sínu siðferði-
legt atferði, heldur er sjálf mótun vísindu
og tækni það líka. Hin fræðilegu viðhorf
vísinda — og þá einnig kenningar þeirra
og aðferðir — eru siðferðilegs eðlis, vegna
þess að þau hvíla á ákveðnum gildishug-
myndum um viðfangsefni vísinda, raun-
veruleikann. Slíkar hugmyndir um hvað
máli skiptir, um verðmæti, gildi og til-
gang, eru ekki sannanlegar réttar eða
rangar samkvæmt einhverjum fyrirfram
gefnum aðferðum. Slík sönnunarkrafa er
beinlínis út í hött í þessu tilfelli, vegna
þess að raunveruleikinn er óendanlega
fjölskrúðugur og vegna þess að raunveru-
leikinn verður ekki þekktur og skilinn
undir neinu altæku sjónarhorni, slíkt
sjónarhorn til heimsins er einfaldlega ekki
til.
Viðurkenning á þessari einföldu en afar
mikilvægu staðreynd hlýtur að liggja sið-
ferðilegum viðhorfum og kenningum í vís-
indum til grundvallar, vegna þess að af-
neitun hennar hefur í för með sér ofbeld-
ishyggju sem brýtur í bága við sannleiks-
hugsjón vísinda, þá hugsjón að þekkja og
skilja heiminn eins og hann er. Viðurkenn-
ing þessarar staðreyndar felur í sér fleira.
Ef við vitum að við getum ekki öðlast
tæmandi þekkingu á einstökum raunveru-
legum fyrirbærum og að fjölbreytni fyrir-
bæranna er slík að öll okkar fræðakerfi