Læknablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 19

LÆKNABLAÐIÐ
69
legra framfara. Það er því ekki að ástæðu-
lausu að löngunin til að „falla í freistni“
og brjóta gegn rétti annarra, sækir á vís-
indamenn í læknisfræði.
5. HLUTLEYSISKENNING UM VÍSINDI
Sú kenning um hlutleysi vísinda og
tækni, og þ.á.m. læknisfræðinnar, sem býr
að baki athugasemdunum hér að framan,
er ekki aðeins siðferðilega háskaleg, held-
ur fræðilega eða vísindalega mjög vafa-
söm, líklega röng. Forsenda þess að unnt
sé að tala um siðfræði vísinda og móta
slíka siðfræði, og siðfræði læknisfræði sér-
staklega, er sú að villur þessarar kenning-
ar verði dregnar fram í dagsljósið og kenn-
ingin afhjúpuð sem vísindaleg og siðferði-
leg blekking.
Ég mun hér reyna að draga fram tvær
meginvillur þessarar hlutleysiskenningar.
Hin fyrri er fólgin í því að telja algjör skil
vera á milli staðreyndadóma og gildis-
dóma, hin síðari í því að telja viðfang vís-
inda vera almenn lögmál en ekki raun-
veruleg fyrirbæri. Síðarnefnda villan er
meinlegri en hin fyrri og varðar dýpri
skilning á eðli vísindalegrar þekkingar.
Til marks um fyrri villuna getum við
tekið þá kenningu sem Gylfi Þ. Gíslason
ber fram í grein sem nefnist „Vísindalegt
þjóðfélag“3 og ekki ósvipaða kenningu
þýska fræðimannsins Max Weber sem
hann ber fram í fyrirlestri sem nefnist á
íslensku „Starf fræðimannsins".4
Ég mun nú endursegja fáein meginatriði
úr fyrirlestri Gylfa Þ. Gíslasonar, en kenn-
ing sú sem hann ber þar fram hefur notið
mikils viðgangs frá því á síðustu öld.
Kenningin hvílir á skörpum greinarmun
tvenns konar spurninga og tvenns konar
samsvarandi staðhæfinga. Dæmin sem tek-
in eru um slíkar spurningar eru: Hver er
fjarlægðin milli Reykjavíkur og Þing-
valla? Og hin spurningin er: Hvort er feg-
urra á Þingvöllum eða Laugarvatni? Svör-
in við þessum spurningum eru sögð eðlis-
ólík: Annars vegar er svarið fólgið í stað-
hæfingu um staðreynd: „Það eru fimmtíu
km. milli Reykjavíkur og Þingvalla“. Hins
vegar er svarið fólgið í staðhæfingu um
gildi eða einstaklingsbundinn smekk
manna: „Hver maður ber hið innra með
sér sinn mælikvarða á fegurð jarðarinnar
og fegurð himinsins“. (3:54).
Fyrri staðhæfingin er sögð vísindaleg
vegna þess að við höfum ákveðinn mæli-
kvarða, ákveðna aðferð, til að komast að
því hver er raunveruleg fjarlægð milli
umræddra staða. Síðari staðhæfingin er
gildisdómur, dómur reistur á tilfinningum
eða smekk. Slíkur dómur verður hvorki
sannreyndur eða afsannaður vegna þess
að það er enginn einn algildur mælikvarði
til á fegurð, segir höfundur greinarinnar.
Af þessu sprettur síðan skilgreining á
vísindum:
Sérhverja kerfisbundna viðleitni til þess að
svara spurningum, sem óyggjandi svar er
eða á að vera tii við — þ.e. svar, sem verð-
ur sannað eða afsannað með reynslu eða
rökréttri hugsun — nefnum við visindi.
(3:55).
Allar staðhæfingar, sem ekki er unnt að
segja að séu réttar eða rangar, þ.e. að komi
heim og saman við veruleikann eða ekki,
samkvæmt öruggum óyggjandi aðferðum
eða mælikvörðum, eru dæmdar óvísinda-
legar eða utan sviðs vísinda. Þær eru tald-
ar merkingarlausar í þeim skilningi að þær
segja okkur ekkert um heiminn sem við
getum vitað eða sannprófað að sé rétt eða
rangt; þær veita hins vegar upplýsingar
um okkur sjálf, um það hvað okkur finnst,
sýnist, langar til, viljum, stefnum að
o.s.frv. Þær hafa þá merkingu eina að tjá
hug eða afstöðu þess sem lætur þær sér
um munn fara. M.ö.o. þær eru afstæðar,
háðar einstaklingunum, tilfinningum
þeirra og hugarlífi:
Þess vegna er ekki hægt að kveða upp um
það sannanlegan dóm, hvort heimurinn sé
góður eða vondur, réttlátur eða ranglátur,
því að enginn algildur mælikvarði er á það
til, hvað sé gott eða illt, réttlátt eða rang-
látt, fagurt eða ljótt. Við eigum hvert okk-
ar um sig ákveðinn mælikvarða í þessum
efnum. Þess vegna getum við hvert um sig
fellt dóm um, hvað sé gott eða illt. réttlátt
eða ranglátt, fagurt eða ljótt. En sá dómur
er persónulegur, hann er ekki algildur, ekki
sannanlegur. Menn geta breytt mælikvarða
sínum á þessi efni. (3:56-57).
Vísindalegar staðhæfingar eru hins veg-
ar óafstæðar eða gildar miðað við öruggar
aðferðir, eða mælikvarða, sem ekki eru
háðir geðþótta eða hagsmunum einstak-