Læknablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 28

74
LÆKNABLAÐIÐ
öllu. Þaðan af síður verður sannað, að
heimurinn, sem vísindin lýsa, sé þess virði
að vera til, hafi með öðrum orðum „til-
gang“, eða að það hafi nokkra þýðingu að
lifa í honum. Um slikt spyrja visindin ekki.
Eða takið læknislist nútímans, þar sem
vísindin hafa verið hagnýtt í svo ríkum
mæli. „Forsendu" læknisstarfsins má lýsa
með þeim hversdagslegu orðum, að gengizt
sé undir það sem markmið í sjálfu sér að
halda fólki á lífi og lina þjáningar þess
eftir föngum. Þetta orkar tvimælis. Lækn-
irinn beitir íþrótt sinni til að halda tórunni
í ólæknandi sjúklingi, jafnvel þótt hann
grátbæni um lausn frá iífinu. Aðstandendur
hans kunna að unna honum lausnar frá
þjáningum hans; líf hans er orðið þeim
einskis virði og kostnaðurinn við að halda
í það kannski óbærilegur. Þeir geta ekki
annað en óskað honum — ef til vill vesa-
lings brjálæðingi — dauða, vitandi eða óaf-
vitandi. En forsenda læknisfræðinnar,
studd lagaboði, neyðir lækninn til að halda
áfram. Læknisfræðin spyr ekki, hvort og
hvenær lif sé þess vert, að þvi sé lifað. Öll
náttúruvisindi segja okkur, hvað við eigum
að gera, ef við viljum leggja tilveruna und-
ir tæknivald okkar. En hvort það sé tii
nokkurs og hvort við eigum að gera það eða
kærum okkur um það, þvílíkar spurningar
hirða vísindin ekki um eða ganga út frá
svörunum sem gefnum. (4:95-96).
Hér kemur skýrt fram sú skoðun að
alger rökskil séu á milli spurninga um til-
gang, verðmæti og gildi, og þeirra spurn-
inga sem vísindin leita svara við, en það
eru spurningar um staðreyndir, aðferðir,
skýringar og um það hvernig unnt sé að ná
einhverju marki.
f öðru lagi kemur fram að vísindi hljóti
að ganga að svörunum við hinum fyrr-
nefndu spurningum vísum. Svörin við
þeim eru nauðsynlegar forsendur fræð-
anna: Læknisfræði væri ekki til (a.m.k.
ekki í þeirri mynd sem við þekkjum hana)
ef ekki væri gengið að því vísu að lífið sé
þess vert að því sé lifað (á nákvæmlega
sams konar hátt og í fagurfræði er gengið
að því vísu að til séu listaverk). Sam-
kvæmt þessari kenningu eru vísindin hlut-
laus í þeim skilningi að þau taka ekki af-
stöðu til spurninga um tilgang og gildi
(„læknisfræðin spyr ekki, hvort og hvenær
líf sé þess vert, að því sé lifað“) — en um
leið er fullyrt að gengið sé að svörunum
vísum (forsenda læknisfræðinnar er að
það sé „markmið í sjálfu sér að halda fólki
á lífi og lina þjáningar þess eftir föng
um“). Annars vegar er neitað að taka af-
stöðu — hins vegar er tekin einörð afstaða
(„læknirinn beitir íþrótt sinni til að halda
tórunni í ólæknandi sjúklingi“).
Á yfirborðinu virðist um augljósa mót-
sögn að ræða. Svo er þó ekki, því að það
er á grundvelli fyrirfram valinnar for-
sendu, sem kveður á um undirstöðugildi
eða verðmæti, sem fræðimaðurinn (vís-
indamaðurinn, tæknimaðurinn eða lækn-
irinn) neitar að taka afstöðu í tilteknu
máli. í rauninni er fræðimaðurinn á engan
hátt hlutlaus í þessu afstöðuleysi sínu:
Læknirinn kýs samkvæmt þessari kenn-
ingu að reyna að vernda líf sjúklinga sinna
á hverju sem dynur, og jafnvel þó að þeir
sjálfir vilji fá að deyja. Hann er hlutlaus
í þeim skilningi einum að hann neitar að
ræða málið, ef svo má komast að orði —
vegna þess að hann er búinn að ákveða sig
fyrirfram.
Það er viss tvöfeldni í þessari afstöðu
fræðimannsins: Hann þykist ekki taka af-
stöðu til vandans (t.d. spurningarinnar um
það hvort og hvenær líf sé þess vert að því
sé lifað), af þeirri ástæðu einni að fræði
hans gera honum ekki kleift að svara
spurningunni á öruggan hátt — en afstaða
hans er í raun ráðin fyrirfram: Hann bind-
ur sig við eitt svar (lífið er þess vert að
því sé lifað). Hlutleysiskenningin breiðir
hér yfir ákveðna siðferðilega afstöðu. —
Ég held að þessi siðferðilega tvöfeldni sé
ekki nauðsynlega af hinu illa eða hljóti
ávallt að hafa slæmar afleiðingar — nema
henni sé beitt af fullri hörku eða sam-
kvæmni.
10. SAMKVÆMNISKENNING í
SIÐFRÆÐI
Það eru nokkur atriði, sem vert er að
huga að varðandi þessa siðferðilegu tvö-
feldni. í fyrsta lagi að tvöfeldni sem slík
getur verið skjól skálka — fræðimenn
skjóta sér oft undan því að taka á raun-
verulegum siðferðilegum vandamálum.
í öðru lagi býður þessi kenning heim
sömu hættu og henni er ætlað að forða
mönnum frá, sem sé hættunni á alvarlegri
misbeitingu fræðanna. Ef það er ekkert i
fræðunum sjálfum sem segir læknum að
virða mannslíf, hvers vegna skyldu þeir
þá ávallt velja að gera það? Hér snýst
hlutleysiskenningin — sem Weber flytur