Læknablaðið - 15.09.1988, Blaðsíða 25

LÆKNABLAÐIÐ
271
míkron að lengd, mjög þolin gegn ytri áhrifum og
geta haldist lífvænleg í jarðvegi svo mánuðum
skiptir, þar sem vetrarkuldi er ekki mikill. Við
hagstæð ytri skilyrði svo sem hlýju, raka og
súrefni, þróast hylkin fljótlega í smithæft form og
eru þá í hverju tvær gróblöðrur (sporocyst) með
fjórum bogfrymlum í hvorri (sporozoit). Úr
jarðvegi á þetta form greiða leið ofan í dýr af
ýmsum tegundum og í þörmum þeirra þróast
síðan hraðfjölgunarformið og hringrásin lokast.
Þáttur kattarins í hringrásinni uppgötvaðist ekki
fyrr en 1969 og voru það Hutchison, Dunachie,
Siim og Work, sem leystu gátuna um aðalhýsil
bogfrymils, einnig átti Frenkel stóran þátt í þeim
rannsóknum (10-13).
Öll þrjú form bogfrymils verða óvirk við hitun
yfir 60°C. Söltun kjöts eyðileggur
vefjablöðruformið og frysting í kringum - 20°C i
24 klst. að mestu eða alveg (9). Veðurfar hefur
áhrif, þar sem vetrarhörkur ná að eyðileggja
frjóhylki í jarðvegi. Frumsmit af völdum
bogfrymils er algengt á barnsaldri, þar sem
veðurfar er hlýtt og rakt og börn leika sér úti í
náttúrunni, og því meiri möguleiki á smiti úr
jarðvegi en í borgum. í kaldari löndum og
stórborgum er frumsmit fátíðara á barnsaldri, en
eykst smám saman frá unglingsaldri og er þá
liklega oftast vefjablöðrusmit úr matvælum. Slík
smitleið er greiðari í Iöndum, þar sem nýtt kjöt er
selt ófryst og borðað snöggeldað (t.d. í
Frakklandi) en þar sem kjöt er geymt fryst og
borðað vel eldað. Einhverra hluta vegna finnast
vefjablöðrur miklu fremur í svína- og kindakjöti
en í nautakjöti (14, 16, 17).
Smit frá köttum er líklega ekki sérlega algengt í
borgum, annars ættu borgarbörn að smitast örar
en raun ber vitni. Til er bresk rannsókn á
mótefnum gegn bogfrymlum hjá 67
einstaklingum, sem stunduðu kattarækt, bjuggu
flestir í borgum og höfðu 44 búið með köttum yfir
10 ár. Meðalaldur þeirra var 38,4 ár og voru 24
eða 35,8% með mótefni. Af breskum almenningi
á aldrinum 11-40 ára eru 10-40% með mótefni
(42).
Möguleiki er á smiti við blóðgjöf, þar eð
bogfrymlar geta auðveldlega lifað af í blóði
geymdu í blóðbanka. Smit getur einnig hlotist af
ígræðslu líffæra með bogfrymlum og vinnu með
lifandi bogfrymla (14).
Sjúkdómsform í mönnum
Bogfrymill kemur fyrst við sögu sem
sjúkdómsvaldur í manni árið 1923, er Tékkinn
Janku sá frumdýr, sem hann taldi vera gródýr
(sporozoa), í sjónhimnu barns með vatnshöfuð.
Árið 1927 fann Brasilíumaðurinn Torres svipað
frumdýr í vefjum barns, sem fæddist með heila-
og hjartavöðvabólgu. Á næsta áratug greindist
áþekk sjúkdómsmynd í nokkrum nýburum og
sannaðist, að sjúkdómur þeirra var meðfæddur
og orsakaðist af bogfrymlum (1). Síðar varð ljóst,
að sjónhimnubólga gat ýmist verið samfara
meðfædda forminu eða síðkomin afleiðing þess
(Wilder 1952) (12). Eftir uppgötvun meðfædda
formsins beindist athygli manna fljótlega að
áunnu sjúkdómsformi hjá börnum og fullorðnum
(2, 3) og loks að lífshættulegum sjúkdómi hjá
varnarskertu fólki (21-26).
Samkvæmt þessu teljast sjúkdómsform af
völdum bogfrymla fjögur:
1. Meðfædd bogfrymlasótt.
2. Bogfrymlasýking í augum.
3. Áunnin bogfrymlasótt.
4. Bogfrymlasótt í varnarskertu fólki.
Almennt er sjúkdómur af völdum bogfrymla þó
miklu sjaldgæfari en einkennalaust smit (15).
Kom það í ljós, eftir að kannanir á algengi smits
hófust upp úr 1948 með mælingum á mótefnum.
Enn fremur reyndist hlutfall smitaðra mishátt
meðal mismunandi þjóða. Meðal íslendinga
hefur það reynst fremur lágt (5, 42).
Meðfædd bogfrymlasótt (toxoplasmosis
congenita)
Ameríkanarnir Wolf, Cowen og Page birtu árið
1939 grein í Science um heilabólgu í barni, sem
veiktist þrem dögum eftir fæðingu og dó
mánaðargamalt. Þeim tókst að einangra
bogfrymla úr vefjum barnsins, sýkja dýr með
þeim og þar með sanna orsök sjúkdómsins. Þeir
höfðu lýst svipuðu tilfelli árið 1937, en kölluðu
frumdýrið, sem þeir fundu í vefjum þess barns
encephalitozoon (1, 2). Upp úr 1940 jukust
rannsóknir á bogfrymlasótt í nýburum. Sabin
taldi fjögur algengustu einkennin vera:
Vatnshöfuð, sjónhimnubólgu, kölkun í heila og
krampaköst. Smám saman kom í Ijós, að
bogfrymlasýking í fóstri getur valdið
margvíslegum einkennum, allt frá því að fóstur
látist, barn fæðist andvana eða mjög veikt vegna
útbreiddra skemmda í mörgum líffærum, svo sem
heila, augum, lifur, milti, hjartavöðva, húð og
blóði, til þess að engin einkenni finnist við
fæðingu, en komi e.t.v. fram síðar sem
sjónhimnuskemmd eða þroskaskerðing
(7, 16, 17).