Kjarninn - 14.11.2013, Qupperneq 93

12/12 kjarninn ÁLiT
Þ
egar kemur að því að taka lán eru Íslendingar
svolítið eins og maður í eyðimörk að leita að
vatni. Þegar loksins býðst vatn til sölu er hvorki
spurt út í kostnað né gæði heldur er vatnið
keypt og þambað af áfergju. Svo er dílað við af-
leiðingarnar síðar. Undanfarin ár hafa Íslendingar t.d. gefið
í þegar kemur að yfirdráttarlánum og starfsemi smálána-
fyrirtækja hefur blómstrað árin eftir hið „svokallaða,
hugsanlega og meinta“ hrun efnahagslífsins.
Af þessu hafa margir miklar áhyggjur. Ekki bara
hér á landi heldur víðar í Evrópu. Núna í byrjun
nóvembermánaðar tóku gildi ný lög um neytendalán
sem byggja á Evróputilskipun og auka gríðarlega alla
pappírsvinnu í kringum smærri lán til einstaklinga og banna
slík lán í ákveðnum tilvikum, að minnsta kosti í orði kveðnu.
En þrátt fyrir allt okkar bölv og ragn út af skuldamálum
og ólund Íslendinga í garð lánastofnana eru þeir sennilega
afar fáir sem myndu vilja fara aftur til þess tíma þegar lífsins
gæði voru alls ekki í boði fyrr en fólk hafði safnað sér fyrir
þeim. Þótt skuldaþynnkan geti verið hrikaleg er ekki þar
með sagt að fólk sé tilbúið að hætta að djamma.
áhætta hvers og eins
Og í grunninn er þetta viðhorf Íslendinga ekkert til að hafa
áhyggjur af. Lánveiting er ákvörðun tveggja aðila, þess
sem veitir lánið og þess sem tekur það. Báðir taka með því
ákveðna áhættu og stundum verða vanskil. En þótt lán sé
ekki að fullu endurgreitt heldur lífið áfram. Lánveitandinn
reynir að innheimta og skuldarinn þarf á endanum að semja
eða fara í einhver úrræði ef vandinn er orðinn mikill. Engir
hvolpar deyja þótt vanskil verði á láni upp á nokkur hundruð
þúsund. Skuldavandi heimilanna stafaði ekki af kreditkorta-
lánum til að kaupa heimilistæki eða yfirdrætti upp á hálfa
milljón heldur var það gríðarleg hækkun fasteignalána,
eignabruni og minnkandi ráðstöfunartekjur sem gerðu út af
við flesta.
Námsmenn og ungt fjölskyldufólk eru dæmi um hópa sem
nýta sér skammtímaskuldir, til dæmis til að mæta óvæntum
útgjöldum. Þetta er sá tími ævinnar þegar fólk hefur lágar
tekjur, mikil útgjöld og ekki náð að koma sér upp sparnaði
eða varasjóði. Svo þegar hagurinn vænkast eru þetta lán sem
fólk gerir upp. Í mörgum tilfellum munu nýju lögin verða
til þess að flækja verulega eða jafnvel klippa alveg á að fólk
í þessari stöðu fái lán. Velta má fyrir sér afleiðingunum af
þessu og hvort þetta kunni að leiða til þess að einhvers konar
neðanjarðarstarfsemi varðandi lánveitingar aukist ef hefð-
bundnum lánastofnunum er orðið óheimilt að veita skamm-
tímalán. Eitt er víst – óvænt útgjöld hætta ekki að verða til.
Ekki svo að skilja að maður myndi mæla með því við
neinn að taka yfirdrátt eða smálán. Rétt eins og maður
myndi ekki mæla með því við neinn að fara og borða kvöld-
matinn sinn á KFC. Ef vinur minn bæði mig um að mæla með
veitingastað og hafa bestu hagsmuni hans í huga myndi ég
sennilega enda á að nefna Gló eða Mann lifandi eða einhvern
af þessum stöðum sem maður þykist hafa borðað á. En það
er betra að fara á KFC en að borða ekki og svo vinnur fólk úr
afleiðingunum í kjölfarið, andlega og líkamlega.
bannað að lána í vissum tilfellum
Nýju neytendalánalögin kveða á um ávallt skuli fara fram
lánshæfismat þegar tekið er lán en greiðslumat þegar lán
er yfir tveimur milljónum króna. Í lögunum er síðan kveðið
á um að óheimilt sé að veita lántaka lán ef mat á lánshæfi
eða greiðslumat leiðir í ljós að hann hafi „augljóslega ekki
fjárhagslega burði“ til þess að standa í skilum með lánið.
Orðalagið er auðvitað matskennt, þ.e. hvernig á að skilgreina
hvenær einhver hefur augljóslega ekki fjárhagslega burði til
að standa við hitt eða þetta, en í stað þess að lánveitandanum
sé leyft að bera þessa áhættu hefur löggjafinn ákveðið að
banna að slík lán séu veitt.
Að minnsta kosti að nafninu til.
Í greinargerð með lögunum segir nefnilega að ekki sé
„tekin afstaða til stöðu lánssamninga þegar lánað er án þess
að lánshæfismat fari fram, og greiðslumat, ef við á, eða ef
lántaki hefur augljóslega ekki fjárhagslega burði til þess að
standa í skilum með lánið. Dómstólum er látið eftir að móta
framkvæmd á því sviði.“
Lánin halda samt gildi sínu
Með öðrum orðum kveða lögin ekki á um neinar afleiðingar
þess að veita slík lán þótt ekki sé farið að lögunum. Einu
afleiðingarnar af því að fara gegn ákvæðum laganna eru að
viðkomandi lánveitandi getur verið sektaður af Neytenda-
stofu.
Það er því ákveðin ráðgáta hvers vegna lán sem þessi
eru bönnuð, fyrst þau eru í grunninn ekki ógildanleg.
Því má velta fyrir sér hvað myndi gerast ef slíkt lán yrði
veitt. Tökum dæmi: Maður nokkur fer og kaupir sér nýjan
þurrkara úti í búð og dreifir greiðslum til sex mánaða en
stendur ekki í skilum. Í ljós kemur að ekki var unnið láns-
hæfismat á skuldaranum í upphafi. Á hann þá rétt á að
fá lánið fellt niður? Ef svo er, þyrfti hann ekki þá að skila
þurrkaranum, svo að hann hafi nú ekki grætt á þessu
öllu saman? Og hvað með þurrkarann, sem er nú orðinn
nokkurra mánaða gamall? Á lánveitandinn þá að fara út í
kostnað við að sækja þurrkarann og sitja upp með nokkura
mánaða gamlan þurrkara? Sama ætti við um t.d. yfirdráttar-
lán upp á 500 þúsund krónur – ætti skuldarinn að skila
peningunum? Eða er hann 500 þúsund krónum ríkari?
Að ákveða með lögum fyrir fram hverjum lánveitandi má
lána og hverjum ekki, þegar lánveitandinn ber áhættuna
sjálfur, er óskiljanlegt.
„tekið á“ smálánafyrirtækjum
Smálánafyrirtækin hér á landi hafa fengið töluverða athygli
að undanförnu og ákvæði nýju laganna um 50% hámarksálag
á einu ári er greinilega beint að þeim. Þótt mikil ásókn hafi
verið í smálán undanfarin ár, bæði hér á landi og annars
staðar, virðist þessi starfsemi hafa verið stjórnmálamönnum
og ýmsum fleirum sérstakur þyrnir í augum með þeim rök-
um að teknir séu háir vextir. Þetta eru reyndar sömu stjórn-
málamennirnir og gerðu ekkert sérstakt í því þegar dráttar-
vextir í landinu voru 25-27%, á sama tíma og heimilin voru
hvað verst sett með sín skuldamál. En verða svo alveg foxillir
þegar sá sem fær lánaðar kr. 20.000 þarf að endurgreiða kr.
20.678 þrjátíu dögum síðar. Vissulega er það hátt hlutfall,
t.d. reiknast það sem um 40% ársvextir, en þetta er samt sem
áður bara þessi fjárhæð, kr. 678. Á móti kemur hins vegar að
viðkomandi fær lán strax, án þess að leggja fram tryggingar
eða veð, heldur er lánið einfaldlega veitt í trausti þess að það
verði endurgreitt. Áhætta lánveitandans er því umtalsverð og
afskrifa þarf töluverðan fjölda þessara lána.
tilviljanakennd inngrip
Þessi tilviljanakenndu inngrip stjórnvalda í lánamál eru
illskiljanleg. Smærri lán til einstaklinga hafa hjálpað
mörgum fram til þessa og verið veitt án sérstakra vandamála
og án þess að gera þurfi lánshæfismat í þúsundavís á degi
hverjum. En það má auðvitað alltaf finna sér vandamál til
að setja lög um ef menn eru þannig þenkjandi. Það val sem
einstaklingum hefur staðið til boða hingað til, þ.e. að geta
bjargað sér með skammtímafjármögnun, hefur nú verið tak-
markað fyrir töluverðan hóp fólks, kannski einmitt þann hóp
sem þarf hvað mest á slíku vali að halda.
skulda fíkill kaupir
þurrkara á afborgunum
álit
Árni Helgason
lögmaður
Deildu með
umheiminum
12/12
„Þótt mikil
ásókn hafi verið
í smálán undan-
farin ár, bæði
hér á landi og
annars staðar,
virðist þessi
starfsemi hafa
verið stjórnmála-
mönnum og
ýmsum fleirum
sérstakur þyrnir í
augum með þeim
rökum að teknir
séu háir vextir.“