Dagblaðið Vísir - DV - 21.09.2007, Qupperneq 40

Ættfræði DV
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Í fréttum var þetta helst... 22. september 1957
ÁRBÆJARSAFN OPNAÐ
Árbæjarsafn var vígt formlega 22.
september 1957. Að vísu hafði fáni
verið dreginn að húni við Árbæjarsafn
11. ágúst sama ár, til marks um að
almenningi væri velkomið að skoða
bæinn, en vígsla og formleg opnun
byggðasafnsins var 22. september.
Þokkaleg bújörð leiguliða
Ekki er vitað hvenær búskapur
hófst í Árbæ. Býlisins er fyrst getið á
15. öld og getur vel verið miklu eldra.
Ekkert bendir til að þar hafi nokkurn
tíma verið stórbýli þótt jörðin hafi
verið þokkaleg bújörð. Hún hefur
líklega verið í eigu Viðeyjarklausturs
í lengri eða skemmri tíma eins
og fleiri jarðir á þessum slóðum.
Jörðin var síðan í konungseign
um siðaskiptin og fram til 1838
en eftir það í einkaeign til 1906 er
Reykjavíkurbær festi kaup á henni
vegna fyrirhugaðrar vatnsveitu til
bæjarins.
Voðaverk og dauðadómar
En þótt Árbær sé ekki sögusetur
höfðingja á býlið þó sína sögu
sem meðal annars greinir frá
óhugnanlegu sakamáli í upphafi 18.
aldar. Árið 1704 var tvíbýli í Árbæ.
Bjuggu þar Sæmundur Þórarinsson,
fjörutíu og eins árs, og kona hans,
en á móti þeim Sigurður Arason,
einhleypur og tuttugu og sex ára.
Ástir tókust með Sigurði og konu
Sæmundar með þeim afleiðingum
að Sigurður varð Sæmundi að bana
við Skötufoss í Elliðaánum, skammt
frá gamla Ártúnsvaðinu. Sigurður
varð uppvís að morðinu sem og kona
Sæmundar af því að hafa lagt á ráðin
með honum og voru þau bæði líflátin
á Kópavogsþingi, hann höggvinn
en henni drekkt. Skammt fyrir ofan
Skötufoss er Drekkjarhylur þar sem
sakakonum var drekkt, meðal annarra
konu úr Brynjudal árið 1696 fyrir að
bera út barn sitt.
Áningarstaður og
útisamkomur
Með vexti Reykjavíkur jókst
mjög umferð hjá Árbæ á síðari
helmingi 19. aldar og árið 1884 hóf
Eyleifur Einarsson, bóndi í Árbæ,
veitingasölu þar og gistirekstur, enda
varð Árbær einkar vinsæll sem síðasti
áningarstaðurinn til Reykjavíkur. Eins
var vinsælt meðal bæjarbúa að fara
skemmtiferð upp að Árbæ og þar voru
nokkrum sinnum haldnar fjölmennar
útisamkomur.
Í Árbæ var búið allt til 1940. Eftir að
bærinn fór í eyði hrakaði mjög öllum
húsum þar á skömmum tíma. Reykja-
víkurfélagið fékk býlið í sína umsjá og
hugðist halda húsunum við en 1955
voru þau afar illa farin. En þá kom til
kasta Lárusar Sigurbjörnssonar, skjala-
og minjavarðar Reykjavíkur.
Lárus Sigurbjörnsson
Lárus Sigurbjörnsson er án efa
mesti áhuga- og eljumaður um minja-
og safnamál Reykjavíkur, fyrr og síð-
ar. Hann fæddist í Reykjavík 22. maí
1903, sonur séra Sigurbjörns Gísla-
sonar, prests í Ási, og konu hans, Guð-
rúnar Lárusdóttur alþingismanns, og
því bróðir Gísla Sigurbjörnssonar sem
lengst af starfrækti Elli- og hjúkrunar-
heimilið Grund.
Lárus lauk stúdentsprófi frá
MR og síðan cand.fil. prófi við
Kaupmannahafnarháskóla en sneri sér
síðan að blaðamennsku og stundaði
hana í Kaupmannahöfn í fimm ár.
Hann hóf störf hjá Reykjavíkurbæ 1929
en var auk þess framkvæmdastjóri og
síðan formaður Leikfélags Reykjavíkur
um fimm ára skeið.
Í stríðsbyrjun var Lárusi falið að
koma skikkan á skjöl Reykjavíkurbæjar
sem lágu undir skemmdum í reiðileysi
á háaloftum hér og þar. Áratug síðar
hafði hann komið upp skipulögðu
Skjalasafni Reykjavíkur og var þar
með orðinn skjalavörður bæjarins.
Áhugi hans á minjasöfnun og
minjavörslu fyrir Reykjavík varð til
þess að borgarstjórn ákvað að stofna
Minjasafn bæjarins 1954 og var Lárus
þar með orðinn skjala- og minjavörður
Reykjavíkur. Minjasafnið var svo opnað
í Skúlatúni 2 árið 1958.
Ýmis önnur verkefni er lutu að sögu
Reykjavíkur komu í hlut Lárusar með
einum eða öðrum hætti þótt hér sé ekki
tóm til að gera þeim öllum skil, svo sem
örnefnasöfnun í borgarlandinu, umsjón
með skrifum um sögu Reykjavíkur,
umtalsverð ljósmyndasöfnun og
ákvarðanir um fornleifauppgreftri. Því
má með sanni segja að hann sé öðrum
fremur forgöngumaður um varðveislu
sögu Reykjavíkur á síðari árum.
Gamalt álitamál um
Árbæ eða Viðey
En nú víkur sögu að Árbæ. Lárus
hafði strax árið 1954 sett fram hug-
myndir um að Reykjavíkurborg kæmi
sér upp útisafni þar sem hægt yrði að
koma fyrir sögufrægum húsum sem
yrðu að víkja vegna nýs skipulags.
Kom þá Viðey helst til álita og fór Lár-
us margar könnunarferðir út í Viðey til
að skoða ástand Viðeyjarstofu og kirkj-
unnar og viðræður hófust milli borg-
aryfirvalda og þáverandi eigenda Við-
eyjar.
Á árunum 1955–1957 voru hins
vegar töluverðar deilur í gangi um
framtíð bæjarhúsanna í Árbæ. Húsin
voru þá svo illa farin að flestir áhrifa-
menn á vegum borgarinnar töldu rétt-
ast að jafna þau við jörðu. Aðrir bentu
hins vegar á þá staðreynd að þarna
væri einn síðasti torfbær Reykjavík-
ur þótt búið væri að bárujárnsklæða
húsin og sá eini sem væri raunverulegt
sveitabýli.
Í marsmánuði 1957 gerði Gunnar
Thoroddsen borgarstjóri sér ferð upp
í Árbæ og hafði með sér þá Lárus og
Hafliða Jónsson garðyrkjustjóra. Tölu-
verðar skemmdir höfðu verið unnar
á bæjarhúsunum sem stóðu nánast
opin fyrir veðri og vindum og sumt
þar að hruni komið. En hér munaði
um áhuga og bjartsýni Lárusar. Hann
hófst fljótt handa að moka sjálfur út úr
húsunum, snjó, klaka og rusli, og fékk
Hafliða í lið með sér. Nokkrum dög-
um síðar lagði hann til við bæjarráð að
byggðasafninu yrði komið fyrir uppi í
Árbæ, húsin þar endurreist og túnið
friðað. Mánuði síðar samþykkti bæjar-
ráð þessa tillögu hans og Árbæjarsafn
varð að veruleika þótt þar biði mikið
verk óunnið.
Bæjarhúsin og byggðasafnið
Bæjarhúsin í Árbæ eru að stofni til
frá 1880–1920, auk fjárhúss, hesthúss
og smiðju sem byggð var úr gömlum
viði árið 1964. Árbæjarkirkja var upp-
haflega að Silfrastöðum í Skagafirði en
var endurreist í Árbæ 1961. Skrúðhús-
ið var hins vegar byggt 1964. Auk þess
hafa á þriðja tug gamalla húsa verið
flutt að Árbæ á síðustu áratugum, eink-
um úr Kvosinni og nágrenni hennar.
Það hús sem þar á nú skemmsta
viðkomu og er að komast í gagnið um
þessar mundir er ÍR-húsið sem upp-
haflega var fyrsta kaþólska kirkjan hér
á landi á seinni tímum. Hún stóð við
Túngötu, neðarlega á Landakotstún-
inu en var síðan flutt upp á hornið á
Túngötu og Hofsvallagötu og var þar
íþróttahús ÍR um áratugaskeið. Mik-
ið starf hefur því verið unnið í Árbæj-
arsafni síðastliðin fimmtíu ár og ýmsu
verið bjargað þangað undan bægsla-
gangi samtímans.
Ættfræði DV
Kjartan Gunnar Kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um
stórafmæli á netfangið kgk�dv.is
föstudaGur 21. september 200740
Gömlu bæjarhúsin í Árbæ Þau eru upphafið að byggðasafninu í Árbæ. fyrir hálfri öld voru þessi hús að hruni komin og svo
niðurnídd að flestum þótti skynsamlegast að jafna þau við jörðu. en Lárus sigurbjörnsson var á öðru máli.
Vísir að byggðasafni
Á árunum 1955–1957
voru hins vegar töluverð-
ar deilur í gangi um fram-
tíð bæjarhúsanna í Árbæ.
Húsin voru þá svo illa far-
in að flestir áhrifamenn á
vegum borgarinnar töldu
réttast að jafna þau við
jörðu. Aðrir bentu hins
vegar á þá staðreynd að
þarna væri einn síðasti
torfbær Reykjavíkur þó
búið væri að bárujárns-
klæða húsin og sá eini
sem væri raunverulegt
sveitabýli.
Lárus Sigurbjörnsson málverk eftir
hinn kunna teiknara Halldór pétursson
sem var sonur péturs Halldórssonar
borgarstjóra.
AXEL KRISTJÁNSSON
f. 21. september 1908, d. 4. júní 1979
Axel Kristjánsson var í hópi þekkt-
ustu iðnrekenda landsins um og eft-
ir miðja síðustu öld. Hann fædd-
ist í Reykjavík, sonur Kristjáns
Hálfdáns Jörgens Kristjánssonar,
múrara í Reykjavík, og k.h., Guðrúnar
Ólafsdóttur húsmóður.
Axel lauk prófi frá Iðnskólanum í
Reykjavík og iðnnámi í Vélsmiðjunni
Hamri hf. 1928, vélstjóraprófi frá
Vélskólanum í Reykjavík 1930 og
prófi frá Köbenhavns Maskin-
Teknikum 1934. Hann stundaði
verkfræðistörf hjá Marinens
Flyvevæsen, AS Atlas og Orlogsværftet
í Kaupmannahöfn 1934–37, var
eftirlitsmaður flugvéla 1937–49,
ráðunautur Fiskimálanefndar
1937–50 og framkvæmdastjóri Raf-
tækjaverksmiðjunnar hf. í Hafnarfirði
1939 og til dauðadags. Þá var
hann tvívegis framkvæmdastjóri
BÚH skamma hríð, aðaleigandi og
stjórnarformaður útgáfufélagsins
Hilmis hf., sat í raforkumálastjórn, í
stjórn Hafskips, í stjórn Iðnlánasjóðs,
Félags íslenskra iðnrekenda og í
bankaráði Iðnaðarbankans auk
þess sem hann var formaður
Tæknifræðingafélags Íslands og sat í
undirbúningsnefnd vegna stofnunar
Tækniskóla Íslands.
Þessi upptalning á ýmsum þeim
trúnaðarstörfum sem Axel sinnti er til
marks um það hve fjölhæfur hann var.
Hann var án efa í hópi helstu braut-
ryðjenda á sviði tækni og iðnrekstrar
hér á landi á 20. öld . Rafha-eldavél-
arnar, sem fyrirtæki hans framleiddi
og voru nánast á hverju íslensku
heimili um áratuga skeið, þóttu bera
af flestum erlendum eldavélum.
Axel var hár vexti og fyrirmannlegur,
glaðsinna og hressilegur í viðmóti
en nokkuð seintekinn. Hann var afar
vandur að virðingu sinni og mikill vinur
vina sinna, en harður í horn að taka ef
honum fannst á sig hallað. Hann var
alla tíð mikill jafnaðarmaður og mikils
metinn ráðgjafi í þeirra herbúðum
en sóttist ekki sjálfur eftir pólitískum
metorðum. Þá var hann frammámaður
í íþróttamálum Hafnfirðinga og var
sæmdur heiðursmerki KSÍ.
Merkir Íslendingar: