Helgafell - 01.03.1942, Síða 56

42
HELGAFELL
Maðurinn og máttarvöldin
DavíS Stefánsson frá FagraskógL-
GULLNA HLIÐIÐ. Sjónleikur. — Þor-
steinn M. Jónsson, Akureyri 1941, 173
bls. 8vo. Verð ób. kr. 12,00, b. kr. 15,00.
Fáum mun hafa dulizt það eftir fyrsta lestur
Cullna hliSsins, að hér væri á ferðinni leikrit,
sem líklegt væri til óvenjulegra vinsælda, þótt
ef til vill tækist ekki öllum að gera sér þegar
í stað fulla grein fyrir listgildi þess né meðferð
skáldsins á efninu að öðru leyti. Leikritið er
samið með Ieiksvið fyrir augum, en síður til lest-
urs, enda mun fleirum hafa farið sem þeim,
er þetta ritar, að þeir hafi ekki metið kosti þess
til fulls, fyrr en þeir sáu það á leiksviði, að
vísu við erfiðar ytri aðstæður, en ágæta meðferð
leikenda í hinum meiri hlutverkum.
Ymsum, sem lásu leikritið í fyrsta sinn með
ströngustu bókmenntakröfur á nútímamælikvarða
fyrir augum, mun hafa litizt svo, áður en þeir
fengu yfir það fulla heildarsýn, að tilsvörin gætu
víða verið andríkari, og meira en nægilegt til-
efni og svigrúm gæfust til snjallorðari setninga,
frumlegri fyndni, bitrari ádeilna eða háfleygari
hugleiðinga en raun er á. Lítill vafi er og á því,
að höfundurinn hefði getað freistað slíks með
góðum árangri — hefði sú verið ætlun hans.
En með þeim hætti hefði hann vart náð þeim
tilgangi sínum að semja þjóðlegt leikrit með
réttum aldarfarsbrag, eins og honum hefur tek-
izt. Því að þjóðsagan um Sálina hans J6ns míns
hefur eigi aðeins orðið Davíð Stefánssyni yrkis-
hvöt, heldur hefur hann sjálfur reynzt anda
hennar og blæ trúr til hins ýtrasta.
I þjóðsögunni virðast ást og tryggð kerlingar til
bónda síns reyndar ekki vera mergur málsins,
heldur hitt, hversu frækilega henni tekst að
leika á máttarvöldin. Þjóðsagan hendir í raun-
inni skop að trúnni á óskeikulleik hins himneska
almættis og réttlætis, góðlátlegt skop að vísu,
en þó kemur þar fram snar þáttur þeirrar til-
hneigingar, er mjög gætir í þjóðsögum vorum,
að Iáta manninn hrósa sigri yfir máttarvöldun-
um, góðum sem illum, jafnvel á krókaleiðum
kænskju og refja. Davíð Stefánsson gerir þenn-
an meginþátt þjóðsögunnar að vísu ekki að
uppistöðu í leikriti sínu. Það snýst ekki um hin
efstu rök fyrst og fremst, heldur um ást og trú-
festi jarðneskrar konu, sem rýfur „lögmál him-
ins og helvítis'" að lokum, án þess að nokkur
skýring sé gefin á því, hversu slíkt megi verða.
En höfundurinn heldur samt sem áður við-
horfi þjóðsögunnar gagnvart máttarvöldunum,
kergjunni, kýmninni og „trúnni á manninn".
Og jafnframt hefur hann gert sér allt far um
að skapa persónum sínum eðlilegt orðfæri, um-
hverfi og aldarbæ, og virðist hafa tekizt það svo
vel, að varla skeikar.
Ég tel rétt og skylt að drepa hér á nokkr-
ar athugasemdir við vinnubrögð skáldsins, þó
að ekki sé nema ein þeirra frá mér sjálfum. Hin-
ar hef ég heyrt utan að mér eða séð vikið að
þeim í umsögnum.
Fyrsta athugasemdin, sem hér verður gerð að
umtalsefni, er frá þeim runnin, sem álíta, að
bókmenntirnar eigi fyrst og fremst að vera bar-
áttutæki og telja, að Davíð Stefánsson hafi látið
hér hentugt tækifæri ónotað til framdráttar hin-
um góða málstað í mannfélagsmálunum. En á-
deilur skáldsins á sérdrægni, hræsni og harðýðgi
eru engu síður hæfnar og bitrar, þótt ekki séu
þær bornar fram í flokksnafni né beint ein-
dregið að ákveðnum stéttum (sem þó fer nærri,
sbr. Ríkisbubbann og Sýslumanninn). Þessar
kröfur um baráttubókmenntir verður hvert skáld
að virða, eins og eðli þess er samkvæmast, en
engum getur talizt skylt að lúta þeim þar fram
yfir, fremur en skilningsleysi eða hagsmunasjón-
armiðum þeirra, er dæma allan þann skáldskap
óalandi og óferjandi, sem varðar að verulegu
leyti átök samtíðarinnar í félags- og menningar-
málum.
Onnur er sú, af frómu fólki komin, að skáld-
ið láti hvergi örla á þeim mannspörtum hjá
Jóni bónda, að hann eigi skilið tryggð og fórn-
fýsi kerlingar. Þessi aðfinnsla þarf þó ekki að
hafa við rök að styðjast. Að vísu kemur harla
fátt geðfellt fram í fari Jóns á leiksviðinu, né
heldur þar sem vikið er að ferli hans, en þó
verður höfðingjadirfska hans og þverúð, þar
sem hún nálgast hetjuskap, að teljast honum til
tekna, og sitt af hverju hefur hann sér til máls-
bóta. Hins vegar var ekki ástæða til þess fyrir
skáldið að rökstyðja órofatryggð kerlingar til
bónda síns þrátt fyrir allt. Þær tilfinningar, sem
hún ber í brjósti til hans, spyrja ekki um rök,
og til þeirra geta legið margar orsakir, einstakar
eða samtvinnaðar, en ef til vill gefur skáldið
nægar upplýsingar með orðum hjákonunnar f 2.
þætti: „Jón var yndislegur maður, yndislegt
dýr ' (er orðbragðið á þessu tilsvari ekki full-
nútímalegt?).
Aftur á móti finnst mér það nokkur veila f gerð
leikritisins, og sú eina, sem máli skiptir, er höf-
undurinn lætur Óvininn segja síðast í 2. þætti: