Morgunblaðið - Sunnudagur - 16.02.2014, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16.2. 2014
Menning
Ég er dökkur skrokkur á floti í skipastiga/ ligg í hótelrúmi meðan borgin vaknarumhverfis mig.“ Þannig hefst ljóðið
„Djúpt í Evrópu“ eftir sænska skáldið Tomas
Tranströmer en það birtist árið 1989 í bókinni
Fyrir lifendur og dauða sem skáldið hreppti
Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs fyrir.
Þarna má sjá dæmigerða myndasmíð
Tranströmers, ljóðmælandinn skynjar sig sem
þungan skipsskrokk sem flýt-
ur aðþrengdur í skipastiga,
þar sem hann er að vakna í
ókunnugri borg: „Þögull dyn-
ur og grátt ljós streyma inn /
og lyfta mér hægt upp í næsta
hólf: morguninn.“
Þetta er glæsileg mynd,
sem þeir sem séð hafa skip
lyftast hægt í stórum skipastigum skynja og
skilja. En síðan fer skáldið með okkur, eins og
í svo mörgum ljóða sinna, í óvænta átt, til
móts við óræðan dauða í drungalegri og per-
sónulegri mynd:
Sjóndeildarhringurinn hlustaður.
Hinir dauðu vilja tala.
Þeir reykja en eta ekki, anda ekki
en eiga sér enn rödd.
Ég mun skunda um strætin sem
einn úr þeirra hópi.
Sortnuð dómkirkjan, þung eins og tungl,
veldur flóði og fjöru.
Hér er ekki horft á sjóndeildarhringinn
heldur hlýtt á hann – hvernig sem farið er að
því; dauðir vilja tala þótt þeir andi ekki og
ljóðmælandinn hyggst skunda um strætin
með þeim. Er maðurinn í hótelrúminu, þessi
„dökki skrokkur“, ef til vill feigur? Svo endar
ljóðið á þesari sortnuðu dómkirkju, sem er
þung eins og tungl, og veldur að auki fljóði og
fjöru eins og máninn. Ekkert rökrétt við það,
en afar áhrifaríkt.
Tomas Tranströmer er sannkallaður
galdramaður orða og skynjunar; ljóða sem
leita á lesendur og opna óvænta heima við
lesturinn. Það ætti ekki að hafa komið neinum
á óvart sem þekktu til ljóða hans, og þeir eru
ófáir um allar jarðir, þegar hann hreppti nób-
elsverðlaunin árið 2011. Ljóð Tranströmers
hafa verið þýdd á um sextíu tungumál og hann
er eitt víðlesnasta og áhrifamesta skáld sam-
tímans. Samt hefur hann ekki sent frá sér
viðamiklar bækur um dagana; heildarsafn
ljóða hans rúmast á um 350 blaðsíðum í þessu
framúrskarandi safni með þýðingum Njarðar
P. Njarðvík, sem hefur þýtt nánast öll ljóð
sem skáldið hefur sent frá sér í þrettán bók-
um. Þær eru ekki þykkar en opna þeimur
dýpri heima.
Aðdáendur um allar jarðir
Tomas Tranströmer fæddist árið 1931 í
Stokkhólmi og er menntaður sálfræðingur.
Hann hóf ungur að fást við ljóðagerð og var
fyrsta ljóðasafn hans gefið út árið 1954. Strax
á sjöunda áratugnum var farið að þýða ljóð
skáldsins á önnur tungumál, en þau hafa
löngum þótt óvenjulega þýðingavæn, að hinar
áhrifaríku en þó hversdagslegu myndir hans
sem byggjast á djúphugulli skynjun á náttúru
og mannlegri tilveru, skili sér vel milli tungu-
mála og menningarheima. En þótt aðdáendum
Tranströmers fjölgaði víða um lönd, þá nutu
ljóð hans dvínandi skilnings í heimalandinu á
áttunda áratugnum, á þeim sérkennilegu tím-
um nýraunsæis og miðstýrðar félagshyggju
þar sem múlbinda átti skáldlegt flug. Bless-
unarlega var þeim áherslum fljótlega stungið
undir stól og skáldið hélt alltaf áfram að þróa
ljóðheim sinn á markvissan og eftirtekt-
arverðan hátt; heim þar sem ávallt grillir í
undur og stórmerki undir hversdagslegu yf-
irborðinu.
Árið 1990 fékk Tranströmer alvarlegt heila-
blóðfall og missti við það málið og máttinn í
hægri hendinni. Síðan hefur útgefnum ljóðum
hans farið stórum fækkandi.Árið 1996 sendi
hann þó frá sér afar áhrifamikið ljóðasafn,
Sorgargondól, og Torráðin gáta, kver sem að
mestu byggist á hækum, kom út árið 2004.
Ólík nálgun þýðenda
Nokkrir íslenskir þýðendur hafa gegnum árin
tekist á við ljóð Tranströmers. Árið 1990 sendi
Njörður P. Njarðvík frá sér þýðingasafnið Tré
og himinn; þýðing Ingibjargar Haraldsdóttur
á Sorgargondól og fleiri ljóðum kom út árið
2001, og þá kom ljóðabálkurinn Eystrasölt út
árið 2012 í þýðingu Hjartar Pálssonar. Fleiri
þýðingar hafa birst í tímaritum gegnum árin,
meðal annars eftir Jóhann Hjálmarsson, og
hafa íslenskir ljóðaunnendur því lengi þekkt
óviðjafnanlegan ljóðheim Tranströmers.
Njörður sagði ekki skilið við verk hins
sænska skáldbróður, og 23 árum eftir að Tré
og himinn kom út birtist á prenti þetta veg-
lega safnrit Ljóð 1954-2004. Er það mikill
merkisfengur, enda fagnaðarefni að geta lesið
margbrotið heildarverk svo mikilvægs rithöf-
undar á íslensku.
Þýðandinn virðist vera mjög trúr frumtext-
anum, svo á stundum örlar á þýðingarblæ og
glittir í sænskuna: „Það sést rauður hlöðu-
veggur“ (76) segir sem dæmi á einum stað;
„Það er tré á ferli í regninu“ (72) má sjá í öðru
ljóð og þriðja dæmið þar sem ljóðlína hefst á
orðinu „það“, og fallegra hefði verið að losna
við, er: „Það er forsögulegt málverk / á kletti í
Sahara“ (91) Hér hefði verið eðlilegra að tala
um rauðan hlöðuvegg sem sæist; að í regninu
væri tré á ferli og að á kletti í Sahara væri for-
sögulegt málverk. Slík dæmi eru þó ekki mörg
og í raun smávægileg í heildinni, því þýðingar
Njarðar eru að mestu heildstæðar, fágaðar og
áhrifaríkar. Vitaskuld stendur hver þýðandi
frammi fyrir ótal möguleikum og lausnum.
Undirritaður hefur á undanförnum mánuðum
notið þess að lesa þetta safn en samtímis hef
ég lesið þýðingar annarra á ljóðum Tranströ-
mers og velt fyrir mér hinum ólíku nálgunum,
sem allar eru athyglisverðar en kveikja vissu-
lega nokkuð mismunandi myndir og skilning,
því í þessum fínlega skáldskap skiptir hvert
orð máli. Sem dæmi má taka þessi erindi í
„Apríl og þögn“, ljóði í Sorgargondól. Ingi-
björn Haraldsdóttir þýðir svona:
Vorið er lagst í eyði.
Flauelsdimmt díkið
skríður við hlið mér
án speglana
Það eina sem lýsir
eru gul blóm.
Ég er borinn í skugga mínum
líkt og fiðlan
í sínum svarta kassa.
…
Þannig er þýðing Njarðar:
Vorið er eyðilegt.
Flauelssvartur skuður
skríður við hlið mér
án spegilmynda.
Ekkert skín
nema gul blóm.
Ég er borinn í skugga mínum
eins og fiðla
í svörtum kassa.
…
Og þannig þýðir Hjörtur Pálsson upphaf
annars hluta Eystrasalta:
„Vindurinn fer um furuskóginn. Hann þýtur
þungt og létt. / Það þýtur líka í Eystrasaltinu
inni á miðri eynni, langt inni í skógi er fólk úti
á rúmsjó …“
Þá þýðing Njarðar á sömu línum:
„Vindurinn hvín í furuskóginum. Þungur og
léttur þytur,/ Eystrasalt niðar einnig inni á
miðri eyju, langt inni í skóginum er maður úti
á opnu hafi …“
Ólíkar nálganir og vissulega blæbrigðamun-
ur fyrir vikið.
Hinar eldri útgefnu þýðingar voru fyrst í
stað svo lifandi í huga mér, að mér þótti þá
sem nálgun Njarðar væri fullbókleg, þar væri
ekki alveg sama skáldlega flugið og hjá hinum.
En smám saman fór ég að meta aðferð hans
betur og betur, tök hans og skilning á ljóð-
unum, og trygglyndið gagnvart frumtextanum
og andblænum sem Tranströmer skapar,
markvisst og seiðandi.
„Í átt að meiri víðáttu“
Landi Tranströmers og skáldbróðir, Kjell
Espmark, ritar vandaðan og forvitnilegan eft-
irmála við ljóðasafnið, eftirmála sem hefði að
ósekju mátt vera lengri og ítarlegri. En hann
greinir list Tranströmers á athyglisverðan
hátt og segir hana réttilega hafa þróast „í átt
að meiri víðáttu“. Skáldið hóf ferilinn árið
1954 með þessari frábæru línu sem lýsir á
undurfurðulegan hátt ævistarfinu sem er
framundan, með orðunum: „Að vakna er fall-
hlífarstökk úr draumi“. Og Espmark tekur at-
hyglisvert dæmi um list skáldins úr ljóðinu
„Carillon“ í bókinni Villta torgið. Það kallast á
við „Djúpt í Evrópu“ hér í upphafi, í því að þar
er ljóðmælandinn aftur uppi í rúmi á hóteli, og
sjá má dæmigerða spennuna milli hins „hvers-
dagslega einstaklings og hins mikla hlutverks
hans“, í mynd sem nær „hinu óhöndlanlega á
hugvitssamlegan hátt“:
Ég ligg í rúminu með útrétta handleggi.
Ég er akkeri sem hefur grafið sig fast
og heldur föstum
skugganum stóra sem flýtur fyrir ofan,
því óþekkta sem ég er hluti af
og er áreiðanlega merkilegra en ég.
Ljóðasafn Tomasar Tranströmer er bók
sem allir unnendur glæsilegs skáldskapar
ættu að njóta að sökkva sér í.
Einar Falur Ingólfsson
Sænska nóbelskáldið Tomas Transtömer hefur sent frá sér þrettán rómaðar ljóðabækur.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK HEFUR ÞÝTT HEILDARSAFN LJÓÐA TOMASAR TRANSTRÖMER
Fallhlífarstökk úr draumi
Njörður P. Njarðvík þýddi heildarsafn ljóða
Tranströmers og er frumtextanum trúr.
Morgunblaðið/Kristinn
BÆKUR
LJÓÐ 1954-2004
bbbbb
Eftir Tomas Tranströmer.
Njörður P. Njarðvík íslenskaði.
Uppheimar, 362 bls.
*… skáldið héltalltaf áfram aðþróa ljóðheim sinn á
markvissan og eft-
irtektarverðan hátt;
heim þar sem ávallt
grillir í undur og
stórmerki undir
hversdagslegu
yfirborðinu.