Morgunblaðið - 07.03.2014, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. MARS 2014
Streð við sleða Ungviðið hefur margt að iðja þessa dagana í snjónum sem fallið hefur á höfuðborgarsvæðinu. Rösk börn puða hér við að koma sleða upp brekku ofan við Seljahverfið í Reykjavík.
Ómar
Mér undirrituðum
hefur borist til eyrna
að á Íslandi sé nú
ákaft rætt um að
leggja meiri áherslu á
fiskeldi og framleiðslu
á eldislaxi en hingað
til hefur verið gert og
að sitt sýnist hverjum
um neikvæð umhverf-
isáhrif þess átaks.
Eðlilegt er að bæði
fylgjendur laxeldisins
og þeir sem draga kosti þess í efa
líti til Noregs til þess að draga sinn
lærdóm af reynslu Norðmanna á
þessu sviði.
Framleiðsla eldislax í Noregi
Segja má að framleiðsla á eld-
islaxi í Noregi hafi hafist árið 1970.
Árið 1985 hafði framleiðslan náð
rúmum 50.000 tonnum en á síðustu
tveimur árum varð hún samtals
rúmlega 1,2 milljónir tonna af laxi.
Það er rúmlega ferfalt meiri fram-
leiðsla matvöru en af öllum öðrum
eldisdýrum samanlagt í Noregi.
Laxeldi fer fram í svonefndum
sjókvíum sem í stuttu máli eru
nætur sem haldið er opnum með
fljótandi ramma. Dæmigerð sjókví
er 50 metrar í þvermál og allt að 40
metra djúp. Í sjókví af þessu tagi
má geyma allt að 200.000 laxa.
Sjórinn streymir þar í gegn og fær-
ir fiskunum súrefni og fjarlægir úr-
gang. Þess vegna verða sjókvíarnar
að liggja þar sem straumar eru og
því verða þær oft fyrir miklu álagi
af völdum veðurs og vinda. Að jafn-
aði er slátrað um það bil 3.000
tonnum af laxi árlega í dæmigerðri
norskri laxeldisstöð.
Vandamál sem varða
umhverfið
Við matvælaframleiðslu í þessu
magni er um að ræða umtalsverð
vandamál vegna umhverfisins.
Norska ríkisstjórnin setti sér árið
2009 markmið um sjálfbærni í fisk-
eldi í sjó. Þau skráðu fimm mik-
ilvægustu umhverfisvandamálin og
settu sér raunhæf markmið í
hverju og einu þeirra:
Norska ríkisendurskoðunin vann
árið 2012 mat á stjórn-
un sjávarfiskeldis í
ljósi meðal annars
þessarar stefnumörk-
unar. Norska ríkisend-
urskoðunin kvað upp
óvæginn dóm. Hún sló
því föstu að vöxtur í
norsku fiskeldi hefði
ekki verið í samræmi
við forsendur Stór-
þingsins um vöxt lag-
aðan að umhverfinu.
Ástæðan var fyrst og
fremst neikvæð áhrif á
stofna villtra laxfiska (laxa og sjó-
göngusilungs, bæði urriða og
bleikju). Í stuttu máli sagt snýst
vandinn um það að sníkjudýrið
laxalús berst frá eldislaxi í villtan
lax, auk þess sem eldislax sleppur
og blandast villilaxi á hrygning-
arsvæðum í ánum.
Laxalúsin er vandamál
Á hverjum tíma eru um það bil
400 milljónir laxa í eldiskvíum með-
fram norsku ströndinni. Laxalúxin
þaðan veldur miklu álagi á niður-
gönguseiði villilax og sjóbirtings
sem leitar til sjávar úr ánum á vor-
in. Norska hafrannsóknastofnunin
fylgist með smitálaginu á villta
stofna og sér á hverju ári fjölda
svæða þar sem laxalúsin ræðst á
villtan fisk og veldur honum dauða.
Þetta er líklega ein af ástæðum
þess að göngulaxi í norskar ár hef-
ur fækkað um á að giska helming
undanfarinn aldarfjórðung og að
sjóbirtingurinn nálgast víða hættu-
stig útrýmingar.
Eldislax sem sleppur
er vandamál
Allir náttúrulegir laxastofnar búa
yfir eiginleikum sem valda því að
þeir eru betur aðhæfðir lífinu í sínu
eigin umhverfi en aðrir laxastofnar,
eldislaxinn er hins vegar alidýr.
Eftir 40 ára markvissa ræktun hafa
orðið til í Noregi eldislaxastofnar
með fjölbreyttari afurðaeiginleika
en villtir laxastofnar en sem standa
sig miklu verr en villtur lax í nátt-
úrulegu umhverfi. Alls gengur um
hálf milljón villtra laxa upp í norsk-
ar ár. Opinbera talan yfir fjölda
eldislaxa sem sleppa frá norskum
fiskeldisstöðvum er um 300.000 og
fjöldi þeirra ratar upp í árnar þar
sem þeir hrygna ásamt villtum laxi.
Afleiðingin verður blendingur af
eldislaxi og villilaxi sem stendur sig
verr úti í náttúrunni en ómengaður
villtur lax. Árið 2013 voru birtar
niðurstöður rannsókna í 20 ám.
Þær sýna umtalsverðar erfðafræði-
legar breytingar í villilaxi í fimm
þeirra en þær má rekja til eldislaxa
sem sloppið hafa áratugum saman.
Staðan í Noregi
Ný ríkisstjórn tók við í Noregi
árið 2013. Hún vill auka framleiðslu
í laxeldi en gerir sér grein fyrir því
að umhverfisvandamálin eru orðin
það umfangsmikil að ekki er hægt
að gefa út ný leyfi til eldis. Þess
vegna er nú lögð sífellt meiri
áhersla á nýja og umhverfisvæna
fiskeldistækni. Ekki er síst rætt
um möguleika á fljótandi en þó al-
gerlega lokuðum fiskeldisstöðvum.
Þær gætu dregið úr bæði fjölda
þeirra eldisfiska sem sleppa og
dreifingu á sjúkdómasmiti frá eld-
isfiski í villta stofna. Mjög fáir hafa
trú á því að laxeldið geti haldið
áfram að aukast án þess að miklar
breytingar verði gerðar á greininni
í heild. Þetta á bæði við um tækni
og samræmda framleiðslustýringu
meðfram ströndum Noregs alls.
Umfangsmiklar breytingar eru
fram undan í norskri fiskrækt á
næstum árum.
Noregur sem fyrirmynd
Norskt fiskeldi flytur nú út lax
fyrir um 560 milljarða íslenskra
króna á ári (útflutningsverðmæti,
ekki nettóhagnaður). Þessari stað-
reynd er mjög haldið á lofti en ekki
þeim umhverfisvandamálum sem af
starfseminni leiða. Þess vegna er
eðlilegt að önnur lönd með sam-
bærilega möguleika hafi áhuga á
rekstri af svipuðu tagi. Síle var eitt
þeirra landa. Í upphafi 21. aldar óx
laxeldi í Síle hröðum skrefum, ekki
síst vegna tilkomu norskra sam-
starfsaðila og með norskri tækni.
Helsta vandamálið var þó það að
hvorki innviðir, skipulag né laga-
ákvæði voru til fyrir vöxt af þessu
tagi. Fiskeldið fór að mestu fram á
litlu svæði í 10. héraði. Í Noregi
sátu örvæntingarfullir sérfræð-
ingar í fisksjúkdómum og fylgdust
með þróuninni. Menn áttu von á
hinu versta og sú spá rættist. Á ár-
unum 2007/2008 helltust fjölþætt
vandamál og sjúkdómar yfir lax-
eldið í Síle. Reksturinn hrundi og
þúsundir starfsmanna misstu vinn-
una og lífsviðurværi. Framleiðslan
hefur hægt og rólega aftur tekið
við sér en enn á ný vofa yfir miklar
líffræðilegar ógnir á borð við laxa-
lús og sýkla. Þróunin í Færeyjum
varð ekki óáþekk þessu, þannig að
Færeyingar urðu að gjörbylta öllu
sínu laxeldi í sjó. Síle og Færeyjar
eru gott dæmi um að umfang um-
hverfisvandans þarf ekki endilega
að endurspegla heildarmagn fram-
leiðslunnar í fiskeldi. Meira máli
skiptir hve þétt eldisstöðvarnar
liggja og hvernig samhæfðum for-
vörnum á sviði heilbrigðismála er
háttað.
Ísland
Það gæti gengið ágætlega að
koma á fót umfangsmiklu fiskeldi á
Íslandi í fljótandi sjókvíum, til
skemmri tíma litið. Öll vistkerfi
búa yfir ákveðnum varnarmætti
sem gerir þeim kleift að takast á
við vandamálin í byrjun. Reynsla
manna í Noregi, Síle, Skotlandi og
Kanada bendir hins vegar eindreg-
ið til þess að umhverfisvandamál
komi í bakið á mönnum þegar
framleiðslan nær ákveðnu stigi. Ís-
lensk stjórnvöld geta því ákveðið
hvort þau velja sömu dýrkeyptu
leiðina og fyrrgreind ríki eða hvort
þau kjósa að hefjast handa á þeim
tæknilegu krossgötum sem Norð-
menn standa nú á. Tvímælalaust er
hægt að mæla með seinni leiðinni.
Auðlindir Íslands, bæði villtir lax-
fiskar og sjávarfang, eru allt of
mikilvægar til þess að stefna þeim í
hættu í eltingaleik við hagnað af
fiskeldi til skamms tíma litið. Það
er þá líka mikilvægt að sóa ekki
tímanum í sams konar rökræður
um fiskeldi og áttu sér stað í Nor-
egi fyrir tveimur áratugum, þegar
umræðan snerist um það hvort
laxalús og eldisfiskur sem sleppur
væru vandamál. Það ræðum við
ekki lengur. Nú rökræðum við
hvernig eigi að leysa þessi vanda-
mál. Íslendingar hafa enn tækifæri
til þess að koma í veg fyrir að
vandinn nái að vaxa þeim yfir höf-
uð. Það lofar góðu en gott framhald
er undir því komið að menn haldi
ekki að sá umhverfisvandi sem
fylgir fiskeldi í sjó í atvinnuskyni
geti ekki látið á sér kræla á Ís-
landi.
Eftir Erik Sterud » Á hverjum tíma eru
um það bil 400 millj-
ónir laxa í eldiskvíum
meðfram norsku strönd-
inni.
Erik Sterud
Höfundur er M.Sc. í fiskirækt, Ph.D. í
sníkjudýrafræðum.
Umhverfisáhrif laxeldis
Umhverfisvandamál Markmið um sjálfbærni
Erfðafræðileg áhrif og
fiskur sem sleppur
Að fiskieldi stuðli ekki að varanlegum breytingum á
erfðaeiginleikum villtra fiskstofna.
Mengun og losun
úrgangs
Að allir þeir sem ástunda fiskeldi haldi sig innan viðunandi
stöðu umhverfismála og losi ekki meiri úrgang en
viðtakandi umhverfi ræður við.
Sjúkdómar, þar með
talin sníkjudýr
Að sjúkdómar í fiskeldi hafi engin áhrif á stofnstærð villra
fiskistofna og að sem stærstur hluti eldisfisksins vaxi fram
að slátrun með lágmarksnotkun lyfja.
Svæðisnýting Að fiskeldið sem atvinnugrein búi við staðbundið skipulag
og svæðisnýtingu sem dregur úr umhverfisáhrifum og
hættu á smiti.
Fóðurauðlindir Að þarfir fiskeldisins fyrir hráefni til fóðurs verði uppfylltar
án þess að ofnýta lífríki hafsins.