Morgunblaðið - 23.08.2014, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. ÁGÚST 2014
Horft út í bláinn Þessir vösku sveinar brugðu sér í ævintýraferð á Skarfabakka í Reykjavík undir fagurbláum himni í gær og horfðu hugfangnir á öll undrin sem fyrir augu bar við sundin blá.
Eggert
Í dag eru 75 ár liðin
frá því að Stalín og Hit-
ler gerðu griðasáttmála
í Moskvu 23. ágúst
1939, en með honum
skiptu þeir Mið- og
Austur-Evrópu upp á
milli sín. Allur heim-
urinn stóð á öndinni
þennan miðvikudag,
þegar hinar óvæntu
fréttir bárust af því, að
Joachim von Ribbent-
rop, utanríkisráðherra Hitlers, væri
floginn til Moskvu og lentur á flug-
velli, sem skreyttur væri hakakross-
fánum nasista. Ekki þarf að deila um
sögulegt gildi griðasáttmálans, því að
hans vegna taldi Hitler sig hafa
frjálsar hendur til að ráðast inn í Pól-
land úr vestri átta dögum síðar, 1.
september 1939. Hann vonaði, að
Vesturveldin, Bretar og Frakkar,
skærust ekki í leikinn. En þótt leiða
megi rök að því, að Bretar hafi ekki
átt að fara í stríð 1914 vegna þrætu
Austurríkismanna og Ungverja við
Serba, var nú tuttugu og fimm árum
síðar brýn nauðsyn á að stöðva yf-
irgang nasista, sem voru tvíefldir
sökum bandalagsins við kommúnista.
Þannig hleypti griðasáttmálinn
seinni heimsstyrjöldinni af stað.
Samkvæmt griðasáttmálanum (og
síðari viðaukum) skiptu Hitler og
Stalín með sér Póllandi, en Finnland
og Eystrasaltslöndin komu í hlut
Stalíns.
Henging Þórbergs
Uppi á Íslandi voru menn jafn-
furðu lostnir yfir griðasáttmálanum
og annars staðar. Sósíalistar lentu í
klípu, því að árin á undan höfðu þeir
stutt Stalín dyggilega, en um leið
hamrað á því, að gera yrði bandalag
gegn Hitler. Nú hafði Stalín sjálfur
gert bandalag við Hitler. Miðviku-
daginn 13. september rakst Guð-
mundur Finnbogason lands-
bókavörður á einn helsta talsmann
sósíalista, Þórberg Þórðarson rithöf-
und, á Hótel Borg. Guðmundur sagði
Þórbergi, að griðasáttmálinn sýndi,
að sæktust sér um líkir, komm-
únistar og nasistar. Þess yrði ekki
langt að bíða, að Stalín réðist inn í
Pólland. Þórbergur tók þessu fjarri
og sagðist þá skyldu hengja sig.
Fjórum dögum síðar réðst Stalín inn
í Pólland úr austri. Eftir nokkurra
daga bardaga var pólska ríkið máð út
af landabréfinu. Þórbergur reyndi þá
að skýra mál sitt. Hann hefði aldrei
ætlað að hengja sig, ef Rússar réðust
á Pólland. Hann hefði sagst ætla að
hengja sig, færu Rússar í stríð með
nasistum. Þórbergur horfði vitaskuld
fram hjá því, að þeir Stalín og Hitler
höfðu með griðasáttmálanum gerst
bandamenn, þótt Stalín ætti ekki
beina aðild að stríðinu milli Þýska-
lands og Vesturveldanna.
Halldór Kiljan Lax-
ness fagnaði því sér-
staklega, að Stalín
skyldi hertaka austur-
hluta Póllands. „Ég skil
ekki almennilega
hvernig bolsévíkar
ættu að sjá nokkurt
hneyksli í því að 15
miljónir manna eru
þegjandi og hljóðalaust
innlimaðir undir bolsév-
ismann,“ skrifaði hann í
málgagn sósíalista,
Þjóðviljann, 27. sept-
ember. Laxness gerði
líka lítið úr hættuna af nasismanum:
„Eftir er gamall spakur seppi sem
einginn bolsévíki telur framar
ómaksins vert að sparka í svo um
munar.“ Alræðisherrarnir tveir hóf-
ust þegar handa af mikilli grimmd í
Póllandi. Þeir reyndu hvor á sínu yf-
irráðasvæði að tortíma öllum þeim,
sem gætu veitt íbúum forystu og
haldið uppi andstöðu við innrás-
arliðin. Alræmt var, þegar Stalín lét
handtaka liðsforingja og lög-
regluþjóna í austurhlutanum og
myrða í Katyn-skógi vorið 1940,
mörg þúsund manns. Þegar líkin
fundust í fjöldagröf, eftir að Hitler
rauf griðasáttmálann sumarið 1941
og fór í stríð við Stalín, harðneituðu
Kremlverjar því, að þeir hefðu fram-
ið ódæðið og kenndu nasistum um.
Skjöl í Moskvu sýna þó, að Stalín og
aðrir æðstu menn Ráðstjórnarríkj-
anna tóku ákvörðun um þessi fjölda-
morð. Illvirki nasista voru enn skelfi-
legri. Þeir ráku alla gyðinga, sem til
náðist í vesturhlutanum, inn í útrým-
ingarbúðir. Fyrir stríð höfðu röskar
þrjár milljónir gyðinga búið í Pól-
landi. Eftir stríð var innan við hundr-
að þúsund þeirra enn á lífi.
Finnagaldurinn
Morgunblaðið var harðort um
Stalín eftir griðasáttmálann. Halldór
Kiljan Laxness andmælti því í Þjóð-
viljanum 3. október 1939: „Ég vil
leyfa mér að vekja athygli íslensku
ríkisstjórnarinnar á því að sorphern-
aður málgagna hennar gegn voldugu
heimsveldi, sem við eigum ekkert
sökótt við, er mjög viðsjárverður svo
ekki sé tekið dýpra í árinni.“ En á
meðan Stalín var bandamaður Hit-
lers, afhenti hann honum ýmsa þýska
kommúnista, sem höfðu flúið nas-
ismann til Ráðstjórnarríkjanna. Einn
þeirra, Margarete Buber-Neumann,
skrifaði um þetta bók, sem komið
hefur út á íslensku, Konur í einræð-
isklóm. Hún var fyrst handtekin í
Moskvu 1938 fyrir það eitt að vera
gift einum andstæðingi Stalíns og
send í þrælkunarbúðir í Karaganda í
Kazakhstan (á sömu slóðir og annar
þýskur flóttamaður, Vera Hertzsch,
barnsmóðir dr. Benjamíns Eiríks-
sonar hagfræðings). Vorið 1940 var
Buber-Neumann send til Þýska-
lands, þar sem hún sat til stríðsloka í
fangabúðum nasista í Ravensbrück.
Eftir griðasáttmálann sneri Stalin
sér að Eystrasaltslöndum og Finn-
landi. Í september og október 1939
setti hann Eystrasaltsþjóðunum
þremur úrslitakosti: Þær yrðu að
leyfa Rauða hernum að koma sér upp
bækistöðvum í löndum þeirra eða
hafa verra af. Eystrasaltsþjóðirnar
beygðu sig fyrir ofureflinu. Síðan
sneri Stalín sér að Finnum, sem neit-
uðu Kremlverjum hins vegar um her-
stöðvar. Þá réðst Stalín á landið 30.
nóvember 1939 og skipaði leppstjórn
í bænum Terijoki skammt frá finnsku
landamærunum. Samúð flestra Ís-
lendinga var með Finnum, sem vörð-
ust hetjulega, en áttu við ofurefli að
etja. Sósíalistar létu sér hins vegar
fátt um finnast og höfðu um mótmæli
við árásinni orðið „Finnagaldur“, sem
Brynjólfur Bjarnason, alþingismaður
sósíalista, smíðaði. Í mars 1940 urðu
Finnar að leita samninga við Kreml-
verja, sem tóku því boði, enda höfðu
Finnar reynst miklu erfiðari við-
ureignar en þeir höfðu haldið. Hurfu
Kremlverjar frá því að hertaka Finn-
land og stjórna með leppum. Þeir
áttu hins vegar alls kostar við hin fá-
mennu Eystrasaltslönd, og í júní 1940
skipuðu þeir þar leppstjórnir, sem
sóttu um inngöngu í Ráðstjórnarríkin
og fengu hana óðar. Frammámenn í
löndunum þremur voru sendir tug-
þúsundum saman í vinnubúðir til Síb-
eríu og einskis látið ófreistað til að
eyða þjóðarvitund íbúanna.
Svik í Jalta?
Ég hef undanfarin tvö ár ferðast
talsvert um lönd Mið- og Austur-
Evrópu og átt þar tal við stjórn-
málamenn og sagnfræðinga, jafn-
framt því sem ég hef reynt eftir
megni að fræðast um sögu þessara
landa af ýmsum gögnum, meðal ann-
ars Svartbók kommúnismans, sem
kom út á íslensku 2009. Mörgum íbú-
um þar eystra finnst hafa gleymst, að
seinni heimsstyrjöldin var ekki að-
eins milli nasista og Vesturveldanna,
heldur voru nasistar og kommúnistar
bandamenn í fyrri lotu stríðsins, á
meðan griðasáttmáli Stalíns og Hit-
lers gilti, og herjuðu saman á ýmsar
þjóðir Mið- og Austur-Evrópu. Þeim
finnast líka fulltrúar Vesturveldanna,
Roosevelt og Churchill, hafa svikið
sig á leiðtogafundinum í Jalta í febr-
úar 1945, þegar þeir hafi samþykkt
yfirráð Stalíns yfir Mið- og Austur-
Evrópu. Ég hef svarað því til, að hér
verði að gera greinarmun á lofi og
þoli. Vesturveldin hafi aldrei sam-
þykkt undirokun Mið- og Austur-
Evrópu með því að viðurkenna, að
löndin þar væru á áhrifasvæði Kreml-
verja, enda leggja Vesturlandamenn
annan skilning í áhrifasvæði en
kommúnistar og nasistar. Ísland var
til dæmis á áhrifasvæði Bandaríkj-
anna eftir stríð, en hér áttu sér ekki
stað fjöldahandtökur, aftökur og rit-
skoðun. Hitt sé annað mál, að Vest-
urveldin hafi orðið að þola Kremlverj-
um ýmislegt miður gott, til dæmis að
berja niður andspyrnu og uppreisnir í
Ungverjalandi, Tékkóslóvakíu og víð-
ar. Þau hafi horft vanmáttug upp á
þetta.
Sannleikurinn er auðvitað sá, að
Bretland, Frakkland og önnur ríki
Vestur-Evrópu brast afl til að styðja í
raun frelsisbaráttu þjóðanna í Mið-
og Austur-Evrópu, þótt um það megi
deila, hvort ráðamenn Vesturveld-
anna hafi verið of samvinnuþýðir við
Stalín í Jalta og þó aðallega Roose-
velt. Ástæðan til þess, að Stalín lagði
Vestur-Evrópu ekki undir sig líka
eftir stríð þrátt fyrir ótvíræða hern-
aðaryfirburði, var, að Bandaríkja-
menn hefðu ekki þolað honum það, og
þeir áttu kjarnorkusprengjur og
héldu í Evrópu úti fjölmennu herliði.
Líklega hefðu þeir ekki getað dregið
varnarlínu sína austar en þeir þó
gerðu. Því má ekki heldur gleyma, að
Bandaríkin viðurkenndu aldrei (frek-
ar en Ísland og önnur ríki Vestur-
Evrópu að Svíþjóð undanskilinni)
inngöngu Eystrasaltsríkjanna í Ráð-
stjórnarríkin. Jafnframt verður að
muna hraustlega þátttöku Bandaríkj-
anna í borgarastríðinu í Grikklandi
og í Kóreustríðinu. Friðurinn í Evr-
ópu frá 1945 til 1989, þegar Berl-
ínarmúrinn hrundi og með honum
kommúnisminn, var í skjóli Banda-
ríkjanna, en alls ekki Evrópuríkj-
unum sjálfum að þakka. Hvað sem
því líður, fer vel á því, að Evr-
ópuþingið ákvað árið 2008, að 23.
ágúst yrði árlegur minningardagur
fórnarlamba alræðisstefnunnar,
kommúnisma og nasisma. Sagan
snýst ekki aðeins um þá, sem sigra,
heldur líka þá, sem þjást í hljóði.
Kampavínið freyddi vissulega eftir
undirskrift griðasáttmálans í Kreml-
kastala í ágúst 1939, en næstu ár foss-
aði blóð um alla Mið- og Austur-
Evrópu.
Eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
» Samkvæmt griða-
sáttmálanum (og
síðari viðaukum) skiptu
Hitler og Stalín með sér
Póllandi, en Finnland og
Eystrasaltslöndin komu
í hlut Stalíns.
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Höfundur er prófessor í stjórn-
málafræði í Háskóla Íslands og
stýrir rannsóknarverkefni á vegum
AECR, Evrópusamtaka íhaldsmanna
og umbótasinna, um „Evrópu
fórnarlambanna“.
Sögulegt gildi griðasáttmálans
Ljósmynd/Bundesarchiv.
Undirritun Joachim von Ribbentrop, utanríkisráðherra Hitlers, undirritar
griðasáttmálann í Moskvu aðfaranótt 24. ágúst 1939. Stalín fylgist kampa-
kátur með. Eftir undirskriftirnar var skálað í kampavíni.
Ljósmynd/Deutsches Nationalbibliotek.
Í fangabúðir Stalín sendi Marg-
arete Buber-Neumann í þrælk-
unarbúðir í Karaganda 1938, en eft-
ir að hann gerði griðasáttmálann
við Hitler, afhenti hann Hitler
marga þýska flóttamenn, þar á með-
al Buber-Neumann, sem send var í
fangabúðir í Ravensbrück.