Morgunblaðið - Sunnudagur - 09.11.2014, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9.11. 2014
Menning
H
ið íslenska fornritafélag hefur
sent frá sér Eddukvæði í
tveimur veglegum bindum,
Jónas Kristjánsson og Vé-
steinn Ólason gáfu út með
inngangi og skýringum. Eddukvæði er að
finna í Konungsbók Eddukvæða frá 13. öld
og fleiri miðaldahandritum. Í fyrra bindi
nýju útgáfunnar eru goðakvæði, en þau
fjalla einkum um heiðin goð og örlög heims-
ins og er Völuspá þeirra frægast. Í seinna
bindinu eru hetjukvæði sem flest segja
tengdar sögur af fornfrægum hetjum.
„Þetta byrjaði árið 1979 þegar við Jónas
vorum staddir saman á Englandi. Þá fór
hann að tala um þetta við mig, að við skyld-
um gefa Eddukvæðin út saman,“ segir Vé-
steinn þegar hann er spurður út í samstarf
þeirra Jónasar Kristjánssonar við að búa
þennan menningarsögulega fjársjóð til út-
gáfu, með skýringum og formála.
„Ég tók því ekki illa, sagði reyndar ekki
já, en það nægði til þess að Jónas taldi
þetta fastmælum bundið,“ bætir hann við og
brosir. Þeir Jónas hafa báðir verið með
helstu sérfræðingum þjóðarinnar um hinar
fornu bókmenntir, og voru báðir for-
stöðumenn Stofnunar Árna Magnússonar.
Jónas lést í júní síðastliðnum, rétt rúmlega
níræður.
„Við vorum báðir með fullt fangið af verk-
efnum og það dróst lengi að ég hellti mér í
þetta af fullum krafti,“ segir Vésteinn. Hann
bætir við að verkefnið hafi samt haft áhrif á
það hvernig hann vann. „Ég tók að mér að
kenna um Eddukvæði, skrifaði um þau í Ís-
lenska bókmenntasögu og hafði útgáfu
kvæðanna alltaf í huga þótt ég hafi stundum
lent á öðrum brautum. En mesta samfellda
vinnan hefur verið eftir að ég fór á eftirlaun
fyrir fimm árum. Jónas var þá nýlega búinn
með sinn hluta verksins; hann hefur líklega
líka fyrst farið að sinna þessu af krafti á
eftirlaunaárunum. Hann lauk því árið 2008.“
35 ár stuttur tími
– Þið rædduð fyrst um útgáfuna árið 1979
en hvernig skiptuð þið verkinu á milli ykk-
ar?
„Strax var ákveðið að Jónas myndi ganga
frá textanum, semja skýringar eða fyrstu
drög að þeim, en ég átti að skrifa formál-
ann.
Eftir að Jónas var búin að semja skýring-
arnar og ég var nokkurn veginn búinn með
formálann, þá las ég hans texta og hann
minn og við gerðum athugasemdir og rök-
ræddum ýmis atriði sem við vorum ekki al-
veg sammála um.“
– Var það margt?
„Nei nei, ekkert stórvægilegt, iðulega er
fleiri en ein túlkun á ýmsum atriðum kvæð-
anna. Við rökræddum okkur að einni nið-
urstöðu eða létum tvo möguleika standa.“
– Þið byrjuðuð að vinna verkið fyrir 35 ár-
um, sem mörgum kann að þykja langur tími,
en er ekki langur í ljósi aldurs kvæðanna.
„Nei, það er stuttur tími,“ svarar Vé-
steinn og kímir. „Þó maður sé oft svekktur
yfir að ljúka ekki verkum á sem stystum
tíma, þá finnst mér nú gott að þetta verk
fékkst að þroskast með okkur. Ég er oft bú-
inn að kenna þetta efni góðum nemendum
og ræða það við þá og aðra, um leið þróuð-
ust hugmyndir mínar smátt og smátt.
Formálinn minn er mjög langur, í raun sá
lengsti í Fornritaútgáfunni. Það er búið að
skrifa geysimikið um Eddukvæði og mér
fannst nauðsynlegt að gera því nokkur skil,
taka afstöðu til álitamála og þar að auki
leggja eitthvað til frá sjálfum mér. Svo
margt verður að vera með þegar fjallað er
um klassískan kveðskap sem þennan. Ég
reyndi samt að vera stuttorður.“
Kæliskápurinn Ísland
Það kemur ekki á óvart að lengra mál þurfi
í formála og útskýringar með þessum merku
kvæðum, en með sumum Íslendingasögunum
í fyrri útgáfum Hins íslenzka fornritafélags.
„Þetta eru 36 kvæði og þótt sum megi
taka saman í kippur þá eru þetta að
minnsta kosti 30 sjálfstæð listaverk. Það er
mikill munur á að grafa sig niður í eina
sögu eða tvær eða svo mörg verk. Þar að
auki eiga þessi kvæði sér afar djúpar rætur
sem ekki er auðvelt að festa hendur á, til að
mynda í trúarbragðasögu og trúar-
hugmyndum Norður-Evrópuþjóða. Það eru
goðakvæðin, og svo er þarna líka þessi mikli
hetjukvæðaarfur sem er mjög gamall, eldri
en víkingaöld því þróun sumra söguefnanna
hefst á þjóðflutningaöld. Þarna er löng og
mikil saga.
Að sama skapi hefur rannsóknasaga
kvæðanna þróast mikið, allt frá rómantíkinni
þegar erlendir fræðimenn sáu Ísland fyrst
og fremst sem einskonar kæliskáp þar sem
geymdar voru gamlar germanskar minjar.
Það er ekki fyrr en seint á 19. öld að fræði-
mönnum datt í hug að einhver kvæðin gætu
verið svo ung að þau hafi orðið til á Íslandi.
Sá sem einna fyrst hélt því fram að sum
kvæðin hafi fengið sitt listræna form hér á
landi var skáldið Benedikt Gröndal. Hann
var norrænufræðingur og merkilegur fræði-
maður með mikla yfirsýn, þekkingu og ríku-
legt listrænt næmi. Um svipað leyti komst
danskur fræðimaður að álíka niðurstöðu, að
kvæðin væru yngri en talið hafði verið og að
mörg þeirra gætu hafa orðið til á Íslandi.
Hann var fastari rökfærslumaður, en Bene-
dikt hafði miklu meiri skilning á listinni í
kvæðunum.“
– Það er svo gríðarleg saga þarna undir,
og ábyrgðarstarf að vinna útgáfu sem þessa.
Vésteinn samþykkir það. „Auðvitað er bú-
ið að gefa þessi kvæði áður út á Íslandi, að
minnsta kosti í fjórum heildarútgáfum, og
það er búið að rannsaka textana að lang-
flestum kvæðunum svo mikið að ekki breyt-
ist nema kannski eitt og eitt orð. Í text-
anum gerir Jónas ekki leiðréttingar frá
handritunum nema hann sýni það í text-
anum með skáletrunum. En eitt gerðum við
sem ekki hefur verið gert áður. Völuspá er
til í þremur gerðum, í Konungsbók Eddu-
kvæða, önnur töluvert frábrugðin gerð er í
Hauksbók og svo eru 27 vísur í Snorra-
Eddu, ekki alveg helmingurinn af kvæðinu.
Vísurnar í Snorra-Eddu hafa yfirleitt verið
teknar sem orðamunur neðanmáls eða skýr-
ingar, en við gefum þær nú út sérstaklega.
Þá geta menn litið á hverja gerð fyrir sig.
Lesandinn fær kost á að meta gerðirnar
sjálfur.“
Grundvallarútgáfa
– Þessi kvæði eru ómetanlegur arfur sem
þjóðin á en þarf almennur lesandi ekki lykla
til að ganga inn í heim þeirra?
„Ég myndi óska þess að menn byrji bara
á að lesa kvæðin. Með því að nota skýring-
arnar neðanmáls eiga lesendur að komast
gegnum flest sem í þeim stendur. Sumum
nægir það en sá sem vill komast dýpra þarf
að leita til formálans og fá leiðsögn þar sem
hann getur síðan samþykkt eða hafnað.
Þessi útgáfuröð, „Íslenzk fornrit“, var
hugsuð fyrir Íslendinga, er á nútíma-
íslensku, en hefur einnig orðið grundvall-
arútgáfa forníslenskra texta sem fræðimenn
um allan heim vitna í. Því viljum við halda
og við leggjum verkið nú fram í þessa al-
þjóðlegu rannsóknarhefð á Eddukvæð-
unum.“
Vésteinn segist hafa verið á alþjóðlegu
málþingi um Eddukvæðin í Oxford þar sem
fræðimenn frá þremur heimsálfum hittust.
„Það er mikil áhugi á Eddukvæðunum,“
segir hann. „Margt ungt fólk víða um lönd
er að fást við Eddukvæði.“ Hann nefnir
fornsagnaþingin sem haldin eru þriðja hvert
ár en á þeim er einnig fjallað um kvæðin.
„Það er mikið líf í þessum rannsóknum eins
og sýnir sig í því hversu mikil aðsókn er að
miðaldafræði við Háskóla Íslands. Þar ein-
beita menn sér að þessum fræðum og læra
forníslensku; á annað hundrað nemenda í
framhaldsnámi sótti um fyrir þetta ár, miklu
fleiri en hægt er að taka við. Það liggur við
að það séu miklu fleiri útlendir stúdentar að
læra íslensku á þessu háa menntunarþrepi
við Háskólann en Íslendingar.“
Oft mikil gamansemi
Skyldi Vésteinn eiga sér eftirlætisverk í
Eddukvæðunum?
„Kannski ekki eitt en Völuspá er stórkost-
legt verk sem gnæfir hátt í heimsbókmennt-
unum. Sömuleiðis eru Hávamál glæsileg.
Þau eru samt gerólíkt verk og samsett, hafa
eflaust fengið sína heildarmynd eftir að far-
ið var að skrifa niður einstaka hluta þeirra.
Þess vegna er mun meira innra ósamræmi í
Hávamálum en í Völuspá, en engu að síður
eru þar stórkostlegir vísnabálkar. Þetta eru
líka þekktustu kvæðin.
Svo er oft mikil gamansemi í goðakvæð-
um. Mörg þeirra eru kómedíur. Þrymskviða,
sem margir þekkja, er gott dæmi um það.
Fleiri slík kvæði eru æði farsakennd.
Svo eru það hetjukvæðin en þau eru mjög
mismunandi að gerð. Mín uppáhalds-
hetjukvæði eru Atlakviða og Hamðismál.
Þau eru verr varðveitt en Atlakviða. Í þess-
um stórbrotnu kvæðum segir frá fólki sem
lifir samkvæmt einhverju fáránlegu siðakerfi
sem leiðir til þess að það fórnar öllu og
vinnur óhæfuverk, þannig að miðað við
söguþráðinn mætti halda að fólkið væri túlk-
að sem einhverskonar ófreskjur. En þrátt
fyrir það er þar mótvægi, mannlegur þáttur,
vottur af samúð sem gerir verkin áhrifamik-
il. Þetta minnir mig satt best að segja að
ýmsu leyti á Shakespeare og hans bestu
verk. Í raun og veru eru sum af þessum
hetjukvæðum geysilega hnitmiðuð. Kannski
er sagt frá ferðalagi í nokkrum línum en
brugðið upp ákaflega lifandi mynd. Fræg er
vísan úr Völundarkviðu þar sem Völundur
situr einn í skóginum og þar fréttist af hon-
um með gull og gersemar. Þar segir:
Nóttum fóru seggir,
negldar váru brynjur,
skildir bliku þeira
við inn skarða mána.
Og í Atlakviðu fara þeir Gunnar og Högni
ríðandi langar leiðir að heimsækja Atla mág
sinn. Þeirri ferð er svona lýst:
Fetum létu fræknir
um fjöll at þyrja
marina mélgreypu,
Myrkvið inn ókunna;
hristist öll Húnmörk,
þar er harðmóðgir fóru,
ráku þeir vanstyggva
völlu algræna.
„Þetta eru 36 kvæði og þótt
sum megi taka saman í kippur
þá eru þetta að minnsta kosti
30 sjálfstæð listaverk,“ segir Vé-
steinn um Eddukvæðin.
EDDUKVÆÐI ERU KOMIN ÚT Í TVEIMUR VEGLEGUM BINDUM
Í Eddukvæðunum
eigum við
einstakan fjársjóð
„KVÆÐI GETA VERIÐ UM 50 VÍSUR EN ÞAÐ MÁ LÍKJA ÞEIM VIÐ LEIKRIT EFTIR SHAKESPEARE EÐA GRÍSKAN HARM-
LEIK,“ SEGIR VÉSTEINN ÓLASON UM EDDUKVÆÐIN. ÞEIR JÓNAS KRISTJÁNSSON ÖNNUÐUST NÝJA ÚTGÁFU
KVÆÐANNA, INNGANG OG SKÝRINGAR. VERKIÐ HÓFU ÞEIR ÁRIÐ 1979, FYRIR 35 ÁRUM.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Hið íslenzka fornritafélag gefur Eddukvæðin
nú út í tveimur veglegum bindum.