Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.11.2014, Blaðsíða 56

56 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.11. 2014
Hljómsveitin Árstíðir og Sinfóníuhljómsveit
Norðurlands koma fram saman á aðventu-
tónleikum í Hofi á Akureyri í kvöld, laugar-
dagskvöld, klukkan 18. Hljómsveitarstjóri er
Guðmundur Óli Gunnarsson en Karl James
Pestka hefur útsett tónlistina.
Flutt verða jólalög sem eru félögum SN og
Árstíða kær ásamt eldri og nýrri lögum Árs-
tíða, meðal annars af nýútkominni breiðskífu
þeirra Hvel. Nýverið lauk hljómsveitin vel
heppnuðu tónleikaferðalagi um Síberíu og
Rússland þar sem hún lék meðal annars í
stórum tónleikahöllum í borgum í fyrrver-
andi gúlaginu, auk Moskvu og Pétursborgar.
FRÁ SÍBERÍU TIL AKUREYRAR
ÁRSTÍÐIR OG SN
Hljómsveitin Árstíðir er komin frá Rússlandi og
leikur nú með Sinfóníuhljómsveit Akureyrar.
Ljósmynd/Matthew Eisman
Flytjendurnir Eva Þyri Hilmarsdóttir, Hlín Pét-
ursdóttir Behrens og Pamela de Sensi.
Í faðmi flautunnar er yfirskrift tónleika í tón-
leikaröðinni 15:15 sem fara fram í Norræna
húsinu á morgun, sunnudag, klukkan 15.15.
Þá flytja Hlín Pétursdóttir Behrens sópran-
söngkona, Pamela de Sensi þverflautuleikari
og Eva Þyri Hilmarsdóttir píanóleikari dag-
skrá sem er sögð draumkennd og glettin í
senn og er að meginhluta helguð franskri
tónlist, þótt tónskáld frá Sviss og Bandaríkj-
unum komi einnig við sögu.
Flautan er sögð vera, auk mannsraddar-
innar, eitt elsta hljóðfæri mannkyns. Ævin-
týraheimur þúsund og einnar nætur kemur
við sögu í verkunum og forn ástarljóð en líka
ástarljóð sem eru okkur nær í tíma.
15:15-TÓNLEIKARÖÐIN
FLAUTUFAÐMUR
Jólatónlistarhátíð Hall-
grímskirkju hefst á morg-
un, sunnudag, og stendur
til 31. desember. Er þetta í
tíunda skipti sem Listvina-
félagið stendur fyrir Jóla-
tónlistarhátíð.
Hátíðin hefst með há-
tíðarmessu kl. 11 og verð-
ur hún í beinni útsendingu
á Rás 1. Schola cantorum
flytur kantötuna „Nun komm der Heiden
Heiland“ BWV 61 eftir J.S. Bach ásamt hljóð-
færaleikurum og einsöngvurunum Braga
Bergþórssyni tenór, Thelmu Hrönn Sigur-
dórsdóttur sópran og Fjölni Ólafssyni bassa.
Stjórnandi er Hörður Áskelsson og orgel-
leikari Björn Steinar Sólbergsson.
Kl. 17 sama dag eru orgeltónleikar undir
yfiskriftinni Nú kemur heimsins hjálparráð,
þar sem Björn Steinar Sólbergsson leikur að-
ventu- og jólatónlist eftir J.S. Bach, Andrew
Carter, César Franck og Max Reger.
HÁTÍÐ Í HALLGRÍMSKIRKJU
JÓLATÓNLIST
Hörður
Áskelsson
Menning
É
g hef oft hugsað um það að ekki
sé hægt að skrifa svona bók fyrir
neina þjóð nema Íslendinga,“ seg-
ir Jón G. Friðjónsson, prófessor í
íslensku við Háskóla Íslands um
langt árabil, um bók sína Orð að sönnu. Bók-
in hefur að geyma um 12.500 íslenska máls-
hætti og orðskviði, en höfundur gerir ná-
kvæma grein fyrir uppruna þeirra, elstu
dæmum, afbrigðum og erlendum samsvör-
unum sem og merkingu og notkun.
„Ætli einhver sér t.d. að skrifa svona bók
fyrir Þjóðverja rækist hann á þá hindrun að
ekki er hægt að nota dæmi sem eru eldri en
200 ára sökum þess að þau eru óskiljanleg
fyrir nútímamálnotendum. En hjá okkur er
samfellan í íslenskri tungu svo mikil að ég
get auðveldlega tekið dæmi allt frá 12. öld og
teflt þeim fram. Það eina sem þarf að gera er
að færa stafsetninguna til nútímans. Þessi
samfella í tungumálinu er eitt það dýrmæt-
asta sem við Íslendingar eigum. Það er í
raun stórkostlegt að við skulum geta notið
heimilda og rita á borð við Íslendingasögur
og þjóðsögur óbreyttra. Það er úr þessum
brunni sem ég hef ausið.“
Spurður um tilurð bókarinnar segist Jón
hafa byrjað að safna efni í hana fyrir um
fjörutíu árum. „Íslensk tunga er hvort
tveggja í senn starfsvettvangur minn og
megináhugamál. Strax og ég hafði lokið prófi
og var farinn að vinna fór ég að safna ýmsu
efni, þ.e. notkunardæmum,“ segir Jón og tek-
ur fram að mikilvægt sé að fá dæmin beint
úr heimildum. „Vegna þess að í heimildunum
sést svo margt. Maður sér notkunina og um
fram allt er hægt að ráða í merkinguna, en
eitt það erfiðasta við gerð þessarar bókar var
að vinna merkingarlýsingar og -greiningar,“
segir Jón og þakkar góðum vini sínum, Ólafi
Pálmasyni, fyrir að hafa farið yfir allar merk-
ingarskýringar.
Fyrsta verk sinnar tegundar hér
Aðspurður segir Jón ritun Orða að sönnu
hafa tekið sig átta ár. „Frá því ég lauk við
aðra útgáfu af Merg málsins haustið 2006 hef
ég eingöngu unnið að þessu verki,“ segir Jón,
en Mergur málsins fjallaði um liðlega 9.000
föst orðasambönd, einkum orðatiltæki. „Mun-
urinn á málsháttum og orðatiltækjum virðist
stundum vefjast fyrir fólki. Málsháttur á
borð við „Árinni kennir illur ræðari“ hefur
merkingu sem felur í sér almenna visku eða
sannindi og búningur er fastmótaður, þ.e.
stuðlasetning, auk þess sem orðasambandið
stendur sjálfstætt. Orðatiltækið „róa öllum
árum að einhverju“ hefur hins vegar óbeina
merkingu þar sem líking liggur að baki og
krefst samhengis, en það er samhengið sem
skilur á milli orðatiltækis og málsháttar,“
segir Jón og tekur fram að hann telji að Orð
að sönnu muni geta nýst almenningi betur en
Mergur málsins sökum þess að Orð að sönnu
sé fyrsta verk sinnar tegundar.
„Íslenskir málshættir eru fjársjóður sem
liðnar aldir hafa skilið eftir sig og geymir
hann heimspeki genginna kynslóða. Þessi
sjóður hefur ávaxtast vel í aldanna rás og
reynst gengnum kynslóðum haldgott veg-
arnesti á lífsleiðinni. Hann hefur verið og er
mörgum hjartfólginn. Málshættir sýna oft
gamla hugsun og varðveita stundum gamlar
orðmyndir. Suma mætti kalla forngripi, en
þeir geta líka átt erindi við nútímann. Ég
reyni því eins og kostur er að skýra allt, þar
sem ritið á að vera aðgengilegt fyrir unga
jafnt sem aldna.“
Að sögn Jóns er áhugavert að skoða hvað-
an málshættir koma. „Innlendir málshættir
eiga sér uppruna úr fjórum áttum en erlend-
ir málshættir í íslensku koma einkum úr
tveimur áttum. Innlendir málshættir koma í
fyrsta lagi úr bundnu máli. Sem dæmi má
nefna „Sjaldan verður víti vörum“ úr Háva-
málum og „Öll eru lostverk létt“ úr Hug-
svinnsmálum,“ segir Jón og tekur fram að
það hafi komið sér á óvart að fjöldi máls-
hætta úr bundnu máli hafi reynst miklu meiri
en hann átti von á.
Mislangur meðgöngutími
„Annar þátturinn eru tilsvör úr bókum á
borð við „Ber er hver að baki nema sér bróð-
ur eigi“ úr Njáls sögu. Þriðji þátturinn er
lagamál á borð við „Einn sem enginn, tveir
sem tíu“,“ segir Jón og bendir á að þessi um-
ræddi málsháttur eigi sér rætur í Biblíunni,
sem var á sínum tíma einnig lagarit fyrir al-
menning. „Loks eru það málshættir sem
kalla má höfundarlausa þar sem enginn veit
hver bjó þá til. Þetta er heimspeki óþekkta
mannsins. Gengnar kynslóðir skilja eftir alls
konar speki, visku og reynsluvísindi eins og
t.d. „Árinni kennir illur ræðari“ og „Mjór er
mikils vísir“ sem er úr dróttkvæðri vísu sem
talin er vera rituð á 10. öld. En allt er þetta
er auðskilið og óbreytt.“
Jón bendir á að stór hluti íslenskra máls-
hátta sé af erlendum rótum. „Erlent efni sem
kemur inn í íslensku þarf oft langan með-
göngutíma. Eftir að því hefur verið varpað
fram sér maður að það breytist í meðförum
almennings. Ég segi oft til gamans að hin
óskeikula málkennd almennings finni að lok-
um réttu myndina. Þess eru mjög mörg
dæmi í bókinni að málsháttur sé kunnur í
mörgum myndum en á endanum kemur fram
sú mynd sem allir eru sáttir við,“ segir Jón
og bendir á að hann tilgreini alltaf elstu
heimildir. „En í flestum tilvikum er tilviljun
hvenær málsháttur kemst á prent eða bók-
fell.“
Jón bendir á að Biblían sé það rit sem hafi
haft langmest áhrif á íslenska tungu. „Ekkert
rit kemst í hálfkvisti við Biblíuna, ekki síst á
sviði orðaforða, orðfæris sem og fastra orða-
sambanda, myndlíkinga og málshátta,“ segir
Jón og bendir á hægt sé að rekja órofa Bibl-
íumálshefð á Íslandi allt aftur á 12. öld.
„Lúthers-Biblía er oft talin marka upphaf nú-
tímaháþýsku, en hún er frá 16. öld. Hjá okk-
ur nær Biblíumálshefðin miklu lengra aftur.
Ef litið er á heimildir, hvort sem það er Bibl-
ían eða annað, þá endurspegla þær ákveðna
afstöðu til málsins. Afstaða Íslendinga til
tungumálsins hefur alltaf verið söm og jöfn.
Íslendingar vildu fá allt þýtt á móðurtungu
sína og gerðu það og er það auðvitað stór-
kostlegt.“
Ég þarf ekki að bjarga einhverju
Önnur helsta uppspretta erlendra málshátta
er, að sögn Jóns, orðasafn Peders Låles, frá
14. öld. „Þetta var kennslubók í latínu. Á
þessum tíma þótti gott að kenna börnum lat-
ínu á grundvelli málshátta eða orðskviða.
Þannig lærðu börnin hvort tveggja í senn,
tungumálið og fengu gott vegarnesti. Bók
Peders Låles inniheldur um 1.200 málshætti
og er töluverður fjöldi þeirra kominn inn í ís-
lensku.“
Spurður hvað ráðið hafi för við framsetn-
ingu málsháttanna segist Jón hafa leitast við
að haga framsetningu þannig að verkið nýtist
sem flestum. „Til að ná því markmiði er um-
fjöllunin lagskipt. Fyrst kemur uppfletti-
myndin eða málshátturinn eins og hann er.
Sumir málshættir eru aðeins kunnir í einni
mynd, en af flestum eru til ýmis afbrigði.
Þeim eru gerð skil í skýringum en sem upp-
flettimynd var jafnan valin sú sem er algeng-
ust. Strax á eftir uppflettimyndinni kemur
merkingarskýringin innan einfaldra gæsa-
lappa. Þeir sem aðeins hafa áhuga á máls-
hættinum skoða uppflettimyndina ásamt
merkingu. Þegar þessu sleppir kemur það
sem ég kalla skýringarbálk sem er sér-
staklega merktur með ör sem bendir til
vinstri. Hann hefst alltaf á því að ég tilgreini
elsta dæmið og geri grein fyrir hvaðan máls-
hátturinn er kominn. Auk þess tilgreini ég
afbrigði ef ástæða er til, breytingar á búningi
og merkingu. Síðast en ekki síst leitast ég við
að gera grein fyrir hvaðan efnið er komið,
þ.e. hvort það sé úr lagamáli, Biblíunni, forn-
ritum eða bundnu máli. Loks eru erlendar
samsvaranir og millivísanir milli málshátta
sem tilgreindir eru undir ólíkum upp-
flettiorðum.
Ég tel mér trú um að fólk geti farið mis-
JÓN G. FRIÐJÓNSSON HÓF AÐ SAFNA MÁLSHÁTTUM FYRIR 40 ÁRUM
„Heimspeki geng-
inna kynslóða“
ORÐ AÐ SÖNNU NEFNIST NÝTT FRÆÐIRIT ÚR SMIÐJU JÓNS G. FRIÐJÓNS-
SONAR. Í RITINU FJALLAR HÖFUNDUR UM ÞÚSUNDIR MÁLSHÁTTA, GERIR
NÁKVÆMA GREIN FYRIR UPPRUNA ÞEIRRA, MERKINGU OG NOTKUN.
Silja Björk Huldudóttir silja@mbl.is
* Íslenskir málshættireru fjársjóður semliðnar aldir hafa skilið
eftir sig. Þessi sjóður
hefur ávaxtast vel í ald-
anna rás og reynst gengn-
um kynslóðum haldgott
vegarnesti á lífsleiðinni.