Fréttablaðið - 16.11.2013, Qupperneq 78

16. nóvember 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN | 46
Ofurhetjur
miðalda
Íslenska teiknibókin er eina miðaldahandritið í
stóru safni Árna Magnússonar sem eingöngu
inniheldur myndir. Talið er að fjórir teiknarar
hafi búið það til á árunum 1340 til 1500 og
notað við vinnu sína. Nú stendur yfir sýning
í Gerðarsafni í Kópavogi þar sem heimi þessa
merka verks er lokið upp og um leið kemur út
bók um handritið. Í tilefni af sýningu og bók
voru fjölmargar myndir handritsins teiknaðar
upp og því er hægt að sýna úrval af ofurhetjum
miðalda og skýra út helstu krafta þeirra.
Antóníus er jafnan talinn fyrsti munkur sögunnar. Hann
dró sig í hlé í eyðimörkinni og dvaldi þar við bænahald og
íhugun. Í einverunni sótti að honum djöflastóð sem hann
varðist með stafnum sínum. Hann lést hundrað ára að
aldri árið 356 og því jafnan sýndur sem gamall maður. Á
miðöldum var Antóníus talinn til svokallaðra nauðhjálpara
sem voru dýrlingar sem maður skyldi ákalla ef eitthvað
verulegt bjátaði á. Hann þótti einkum duga vel gegn
einum skæðasta sjúkdómi 14. aldar, Antóníusareldi, sem
orsakaðist af sveppum í korni.
Heilagur Antóníus
Höfuðdýrlingur Norðurlanda var Ólafur helgi Haraldsson
Noregskonungur sem féll í Stiklastaðaorustu árið 1030.
Hann var lýstur píslarvottur strax ári síðar og enn stendur
hin mikla Niðaróssdómkirkja í Þrándheimi þar sem bein
hans hvíla. Píslartákn hans er öxin Hel sem var helgur
dómur í Niðarósi. Hún bar vott um andlegan styrk Ólafs í
píslarvætti hans og undirstrikaði táknræna stöðu hans sem
hinn mikli konungur Noregs. Öxin var borin um Niðarós í
helgigöngum og hafði lækningamátt.
Ólafur helgi
Ekkert hræddi miðaldamenn jafn mikið og að deyja án þess að ná að
skrifta. Að horfa á mynd af andliti Krists á hverjum degi var talið vernda
menn gegn þeim vondu örlögum. Þessar myndir voru ekki taldar vera
mannanna verk, heldur hefðu þær orðið til við kraftaverk þegar Kristur
þerraði andlit sitt með dúk. Frægust slíkra mynda var svonefnd Veróníka
í Péturskirkjunni í Rómaborg en myndin í Íslensku teiknibókinni er
byggð á býsönskum helgimyndum af sama toga.
Andlit Krists
Mjög ólíklegt er að Kristófer hafi nokkru sinni verið
til í raun og veru, en þessi ljúfi risi á að hafa starfað við
að bera fólk á bakinu yfir stórfljót. Einu sinni kom þar
lítið barn og vildi fá far. Kristófer gekk af stað með það
á bakinu en kiknaði undan því úti í fljótinu. Þá upplýsti
barnið að hann hefði nú borið bæði alheiminn og skapara
hans. Af þeim sökum er Kristófer verndardýrlingur ferða-
manna og myndir hans höfðu sérstakan verndarmátt ef
farið var af bæ.
Heilagur Kristófer
Fæðing Krists eru mestu þáttaskil sögunnar í kristninni.
Eindregnasta tákn þessara skila milli hins nýja og gamla
er stjarnan sem lýsti af himnum ofan við Betlehem á
fæðingarstundinni. Í meðförum 14. aldar teiknaranna varð
hún að „stjörnusól“ þar sem engilsandlit gægist niður í
jötuna. Ásamt englinum í stjörnusólinni horfa asni og uxi á
fæðinguna, en asninn var tákn um heiðna menn og uxinn
tákn gyðinga.
Stjörnusólin
Einn mesti kappi kristninnar var hinn knái riddari Georg, þjóðar-
dýrlingur Englendinga og dáður og dýrkaður um alla kristni allt fram
á þennan dag. Georg kom íbúum borgarinnar Sílene í Líbýu til bjargar
eftir að skelfilegur dreki hafði svelgt í sig allan búsmala borgarbúa og
var byrjaður að narta í íbúana sjálfa. Þeir lofuðu honum að turnast
til kristni ef hann dræpi óvættina sem hann og gerði hið snarasta. Á
myndinni er hann klæddur í riddaratísku 15. aldar: er með bryn-
kraga um háls og höfuð, eða bascinet, með axla- og olnbogahlífar,
brynglófa, legghlífar og hnébjargir í ranaskóm með íhvolfan skjöld af
svokallaðri „tartsche“-gerð.
Heilagur Georg