Fréttablaðið - 09.10.2014, Qupperneq 43

Geðhjálp ●FIMMTUDAGUR 9. OKTÓBER 2014 9
erískur læknir fann upp að nota
curare til að lama sjúklinginn,
árið 1940. Sú uppgötvun komst þó
seint í gagnið á Norðurlöndunum.
Raflost eru enn notuð til lækn-
inga geðsjúkdóma, núorðið aðal-
lega til að lækna þunglyndi og er
sjúklingi þá bæði gefið vöðvaslak-
andi lyf og hann svæfður áður en
lostin eru gefin.
SJÚKLINGURINN E.J.
E.J. veiktist fyrst árið 1933, 27
ára gömul. Árið eftir tók Jón
Geirsson til starfa sem heimilis-
læknir á Akureyri, nýkominn frá
Danmörku. Hann hefur fylgst vel
með nýjustu stefnum og straum-
um í lækningu geðklofa því
þegar hún er þrítug fær hún in-
súlínlost. Óvíst er hve oft insúl-
ínlostin voru framkölluð í þessar
þrjár vikur sem þau voru reynd
á E.J. og árangurinn var enginn.
Árið eftir fær hún 20 cardia-
zol-lost „með allgóðum árangri“,
svo sem sagði í tilvitnun í upp-
hafi greinar, en batinn hélst stutt.
Ekki var búið að finna upp cur-
are-gjöf eða önnur vöðvaslak-
andi lyf meðfram þessum lækn-
isaðgerðum svo þetta hefur verið
ólýsanlega hryllileg reynsla fyrir
E.J.
Rúmlega áratug síðar eru raf-
lost reynd á E.J., mögulega með
aðstoð curare og eters en raun-
ar er allt eins líklegt að hún hafi
orðið fyrir þeim ódeyfð og ós-
væfð. Árangurinn var enginn.
Það er ómögulegt að geta sér
til um hvaða áhrif þessi meðferð
hefur haft á heilsu og geð kon-
unnar en víst er að 1951 er hún
send suður til að gangast undir ló-
bótómíu, kannski af því að sá góði
læknir Jón Geirsson var látinn,
kannski af því ættingjar henn-
ar hafi trúað því að þessi umtal-
aða kraftaverkalækningaraðferð
myndi gera hana heila á ný. Á
Landakotsspítala kom hún „mjög
sljó og slöpp“, að sögn læknisins
sem gerði lóbótómíuna (Alfreð
Gíslason o.fl., 1952, s. 104).
LÓBÓTÓMÍA
Portúgalski taugalæknirinn
Egan Moniz fann upp lóbótó-
míu, skurðlækningu við ýmsum
geðsjúkdómum, árið 1935. Fyrir
þetta meinta framlag sitt til geð-
læknisfræða hlaut hann Nób-
elsverðlaun í læknisfræði árið
1949 enda breiddist aðferðin út
um allan heim og naut fádæma
vinsælda. Mestar voru vinsældir
hennar í Danmörku, því þar voru
gerðar fleiri lóbótómíur mældar
sem hlutfall af mannfjölda en
nokkurs staðar annars staðar í
heiminum. (Kragh, 2010).
Lóbótómíur voru fram-
kvæmdar á nokkuð mismun-
andi hátt en áttu sameiginlegt
að hrært var í heila sjúklings
og taugaþræðir skornir sundur,
oft með sérstöku áhaldi, leuko-
tom. Leukotom var mjótt rör
sem skjóta mátti úr beittum stál-
þræði og með því að snúa áhald-
inu skar þráðurinn u.þ.b. senti-
metra hring að ummáli. Oftast
var skurðurinn gerður á ennis-
blöðum heilans.
Á Íslandi höfðu sjálfstætt
starfandi geðlæknar í Reykja-
vík mikinn áhuga á lóbótómíu,
allir nema Helgi Tómasson, for-
stöðumaður Klepps, sem var ein-
dregið á móti henni (raunar lost-
lækningum líka). Það hljóp því
aldeilis á snærið hjá geðlæknun-
um þegar Bjarni Oddsson, fjöl-
hæfur og velmenntaður læknir,
tók til starfa á Landakotsspítala,
því hann var til í að framkvæma
lóbótómíur fyrir þessa geðlækna.
Alls gerði Bjarni Oddson 42 lóbó-
tómíur á íslenskum sjúklingum
á tímabilinu 1948-1953 (Bjarni
Jónsson. 1988). Þá tók snögglega
fyrir aðgerðirnar því Bjarni lést
í bílslysi.
BJARNI LÝSTI AÐGERÐINNI
ÞANNIG: Undirbúningur. Kvöld-
ið fyrir aðgerðina fær sjúklingur-
inn 30 cg. luminal [róandi barbít-
úrlyf] og 1 klst. fyrir aðgerðina
20 cg. luminal. Ég hef fram-
kvæmt 21 af aðgerðunum í stað-
deyfingu einni saman, og 7 með
staðdeyfingu ásamt evipan [bar-
bítúrlyfi].
Tækni. Borað er 1 cm breitt
gat á hauskúpuna báðum megin
... Dura [bast, þ.e. ysta himnan
um heilann] er opnuð og cortex
[heilabörkur] koaguleruð [brennt
fyrir smáæðar] á litlum bletti á
æðalausum stað. Skorin er sund-
ur heilahvíta beggja ennislobi …
Lobotomían er framkvæmd með
mjóum spaða eða hnúðkanna,
eða sérstöku áhaldi, svokölluð-
um leucotom. Blæðing er venju-
lega lítil, en stundum getur blætt
talsvert frá æðum í heilaberki og
dura, og er blæðingin þá stöðv-
uð með electro-koagulation [raf-
brennslu] …
Eftirmeðferð. Fyrstu dag-
ana er sjúklingurinn látinn
liggja í rúminu með hátt undir
höfði og herðum. Blóðþrýsting-
ur er mældur og æðaslög talin á
klukkustundar fresti fyrsta sól-
arhringinn … Flestir sjúkling-
ar gætu farið af spítalanum 1-2
vikum eftir aðgerð …
(Alfreð Gíslason o.fl., 1952, s.
102-103).
Dánartala við svona lóbótó-
míuaðferð er frá 2-6%, sagði
Bjarni. Helstu hættur samfara
henni eru að æð sé skorin í sund-
ur; blæðing í heilahol og að skor-
ið sé of aftarlega í heilahvítuna
því þá verða sjúklingarnir sljó-
ir og sinnulausir og „getur það
endað í dái (coma) og dauða“.
Þetta síðasttalda var einmitt
það sem henti þegar lóbótómían
var gerð á E.J. Hún „fékk strax
hita eftir aðgerðina, varð sljórri
með hverjum deginum og dó á
áttunda degi“ (Alfreð Gíslason
o.fl., 1952, s. 104).
E.J. var jarðsett í sinni heima-
sveit rúmum hálfum mánuði
síðar og hvílir þar við hlið systk-
ina sinna og foreldra.
HEIMILDIR
Alfreð Gíslason, Bjarni Oddsson og
Kristján Þorvarðsson. (1952). Lobo-
tomia. Læknablaðið 36(7), 97-112.
Bjarni Jónsson. (1988). Á Landakoti.
Reykjavík:Setberg.
Kragh, Jesper Vaczy. (2008). »Det er
som et Mirakel!« Chokbehandling
med insulin og cardiazol 1937-1954.
Í Jesper Vaczy Kragh (ritstjóri),
Psykiatriens Historie i Danmark
(s. 198-221). Kaupmannahöfn:
Hans Reitzels Forlag.
Kragh, Jesper Vaczy. (2010). Shock
Therapy in Danish Psychiatry.
Medical History 54(3), 341-364.
Kragh, Jesper Vaczy. (2010). Det hvide
snit. Psykokirurgi og dansk psyki-
atri 1922-1983. Odense: Syddansk
Universitetsforlag.
Manntöl 1910 og 1920; Íslendingabók;
Gardur.is og upplýsingar um ætt-
ingja E.J. úr gömlum dagblöðum á
Timarit.is.
Cardiazol var notað
til að framkalla
krampaflog til lækn-
ingar á geðklofa.
Edvard Munch.
Munstur eftir
Hörpu Hreinsdóttur
„Ég gekk eftir veginum ásamt
tveimur vinum – svo settist sólin.
Himinninn varð skyndilega blóð-
rauður. Ég nam staðar, hallaði
mér dauðþreyttur að handriðinu;
yfir blásvörtum firðinum og borg-
inni leiftraði blóð í eldtungum.
Vinir mínir héldu áfram og ég
stóð eftir skjálfandi af ótta og ég
skynjaði risavaxið óendanlegt óp
streyma um náttúruna.“
Þannig lýsti norski málarinn
Edvard Munch (1863-1944) upp-
lifun sinni áður en hann hóf að
vinna fyrstu drög að Ópinu, einu
frægasta og verðmætasta mál-
verki heims. Ópið er til í nokkr-
um útgáfum en munstrið er hluti
af þeirri þekktustu sem var máluð
1893.
Þótt það hljómi sem þversögn
kann að vera að angist, ótta og
kvíða létti við að sauma út Ópið
eða myndprjóna það.
Munstrið er endurteikning af
einu af höfundarréttarlausum
munstrunum á vefsíðunni Tricksy
Knitter, http://www.tricksyknit-
ter.com.
Munstur af Ópinu