Læknablaðið - 15.06.2000, Blaðsíða 17

FRÆÐIGREINAR / BARNAGEÐLÆKNINGAR
Fylgiraskanir
Geðrænar fylgiraskanir eru mjög algengar meðal
barna með ofvirkniröskun. I veigamikilli faralds-
fræðilegri rannsókn Szatmari og félaga reyndust 44%
með eina geðræna fylgiröskun, 32% tvær og 11%
þrjár (24). Hafa rannsóknir frá Massachusetts
General Hospital sýnt algengi lyndisraskana (affec-
tive disorder) vera 20-36% og 27-30% greinast með
kvíðaraskanir (63-65). Börn með ofvirkniröskun eiga
oft við veruleg hegðunarvandkvæði að etja. í niður-
stöðum rannsókna hefur komið fram að 54-67% upp-
fylla greiningarskilmerki mótþróaþrjóskuröskunar
(oppositional defiant disorder) og 20-56% bama og
44-50% unglinga greiningarskilmerki alvarlegrar
hegðunarröskunar (66,67).
Meðalgreindarvísitala í hópum barna með of-
virkniröskun fellur innan sviðs meðalgreindar en er
heldur lægri en hópa sem ekki eiga við ofvirknirösk-
un að stríða (16). Þó að námserfiðleikar séu algengir
meðal barna með ofvirkniröskun eru niðurstöður
rannsókna nokkuð mismunandi eða frá 10-92%
(68,69) sem að hluta til skýrist af mismunandi grein-
ingarskilmerkjum.
Ofvirkni hjá fullorðnum
Rannsóknir síðustu ára sýna að allt að 50-80% bama
með ofvirkniröskun eiga enn við hamlandi einkenni
að stríða á fullorðinsárum (70,45). Einkennamyndin
breytist þannig að hreyfiofvirknin minnkar en önnur
frávik eru hins vegar oft viðvarandi, til dæmis skipu-
lagserfiðleikar, dagdraumar, gleymni, óstundvísi og
einbeitingarerfiðleikar (71). Fjölmörg greiningartæki
hafa verið þróuð til að auðvelda greiningu ofvirkni-
röskunar hjá fullorðnum en margt getur torveldað
greiningarferlið. Til dæmis er erfiðleikum bundið að
fá áreiðanlega sögu um einkenni í barnæsku hjá full-
orðnum einstaklingi. Aðrir geðsjúkdómar sem oft
eru samfara ofvirkniröskun gera mismunagreiningu
einnig erfiða. I grundvallaratriðum byggir þó grein-
ing ofvirkniröskunar hjá fullorðnum á sömu atriðum
og hjá börnum. Þannig er nauðsynlegt að taka ná-
kvæma sjúkrasögu og styðjast við staðlaða einkenna-
matskvarða. Sálfræðipróf eru ekki nauðsynleg en
geta verið gagnleg með sama hætti og hjá börnum.
Lyfjameðferð við ofvirkniröskun hjá fullorðnum
er mun minna rannsökuð en hjá börnum og árangur
ekki fyllilega sambærilegur. Einungis fáar saman-
burðarrannsóknir á verkun örvandi lyfja hjá full-
orðnum með ofvirkniröskun hafa verið gerðar (72). í
þessum rannsóknum er meðferðarsvörun mun breyti-
legri en hjá bömum eða frá 25-78%. Önnur ofvirkni-
röskunarlyf hafa enn minna verið rannsökuð, þó fyrst
og fremst noradrenerg þunglyndislyf en einnig þar er
meðferðarárangur mjög breytilegur (72). Nauðsyn-
Iegt er því að taka mið af þeirri staðreynd að rann-
sóknir á árangri lyfjameðferðar fullorðinna eru mun
skemmra á veg komnar en hjá börnum.
Framvinda og horfur
Svo sem áður er getið koma einkenni ofvirkniröskun-
ar fram fyrir sjö ára aldur. Um 8-10 ára aldur fer oft
heldur að draga úr hreyfiofvirkni en síður úr athyglis-
brestseinkennum. Þessi minnkun einkenna er þó ekki
meiri en svo að á unglingsárum hafa 70-80% enn
einkenni í þeim mæli að þau séu hamlandi og í ósam-
ræmi við aldur og þroska (70). Cantwell ályktar í yfir-
litsgrein að greina megi þrjá hópa einstaklinga með
ofvirkniröskun sem fylgt hefur verið með rannsókn-
um fram á fullorðinsár. Þrjátíu af hundraði eru ein-
kennalausir eða hafa ekki einkenni að því marki að
valdi marktækri hömlun. Fjörutíu af hundraði hafa of-
virkniröskunareinkenni sem valda nokkurri starf-
rænni hömlun og eiga að auki við að etja nokkra erfið-
leika í félagslegri og tilfinningalegri aðlögun. I þriðja
hópnum, sem telur 30%, eru einstaklingar sem hafa
enn alvarlegri einkenni athyglisbrests með ofvirkni og
jafnframt alvarlegar fylgiraskanir, svo sem áfengis- og
fíkniefnamisnotkun og andfélagslega persónuleika-
röskun (73). Ofvirkniröskun er þó ekki ein og sér talin
áhættuþáttur gagnvart áfengis- og fíkniefnamisnotk-
un en aukin tíðni fylgiraskana, einkum hegðunarrösk-
unar veldur því að þessi börn eru í aukinni hættu (74).
Ný langsniðsrannsókn bendir til að á þrítugsaldri
greinist 22% úr ofvirkum hópi með andfélagslega
persónuleikaröskun, 28% nreð alvarlega geðlægð og
14% með jaðarpersónuleikaröskun (60).
Erfitt er að segja fyrir um forspárgildi einstakra
þátta gagnvart langtímahorfum. Fjöldi einkenna, vits-
munaþroski og fylgiraskanir skipta máli. Geðrænir
sjúkdómar hjá foreldrum og þjóðfélagsleg staða virð-
ast einnig hafa áhrif. Enginn einn þáttur sker sig þó úr
heldur virðist um samspil bæði líffræðilegra þátta og
umhverfisþátta að ræða. Enn skortir langsniðsrann-
sóknir til að sýna fram á meðferðarárangur til lengri
tíma. Þó sýnir nýleg rannsókn Gillbergs og félaga
sem fylgdu hópi barna eftir í yfir eitt ár betri árangur
Ritalins en lyfleysu (75).
Nýlega hafa verið að birtast niðurstöður nýrrar
umfangsmikillar langsniðsrannsóknar frá N-Ameríku
þar sem meðal annars er borinn saman árangur lyfja-
meðferðar og atferlismeðferðar þegar þeim er beitt
einum sér og samtímis á 14 mánaða tímabili hjá sjö til
níu ára bömum með ofvirkniröskun. Sýna þær betri
árangur lyfjameðferðar en atferlismeðferðar en þegar
til dæmis kvíðaraskann og fjölskylduerfiðleikar bætast
við er árangur bestur þegar bæði meðferðarformin
eru notuð saman. Fyrir börn með ofvirkniröskun án
hliðarkvilla getur lyfjameðferð því verið nægjanleg en
atferlismeðferð gefur lakari en ásættanlegan árangur
fyrir þá sem ekki vilja lyf (76). Niðurstöður þessarar
rannsóknar sem meðal annars voru kynntar á nor-
rænni ráðstefnu um ofvirkni hér á landi síðastliðið
haust hafa vakið mikla athygli. Slíkar rannsóknir eiga
að vega þungt við skipulagningu á þjónustu við börn
með ofvirkniröskun og fjölskyldur þeirra.
Læknablaðið 2000/86 417