Læknablaðið - 15.06.2000, Qupperneq 35

FRÆÐIGREINAR / SMÁSJÁRAÐGERÐIR
ar, fyrst svokallaða hornhimnusmásjá (corneal micro-
scope) en síðan mörg önnur. En upphaf smásjárað-
gerða og skurðsmásjáa má rekja til Uppsala árið 1921
þegar Nylén hóf fyrstur að nota smásjár við aðgerðir
á eyrum (oto-microsurgery).
Hann notaði eineygis- (monocular) smásjá sem
fest var á aðgerðarstað (það er á höfuðið). Þessi að-
ferð var síðan endurbætt og gerð víðfræg af þáver-
andi prófessor, Holmgren að nafni (munnlegar upp-
lýsingar frá Stefáni Skaftasyni yfirlækni). Sá notaði
tvíeygis- (binocular) smásjá á standi sem framleidd
var af Carl Zeiss. Jafnframt hélt hann þó áfram að
nota svokallað Gullstrand-Zeiss loup (gleraugu með
kíki) (8). Síðan liðu um það bil 20 ár þar til eyrnasmá-
sjáraðgerðir (otomicrosurgery) voru viðurkenndar
fyrir alvöru og reyndar ekki fyrr en penicillín og súlfa
komu á markaðinn, vegna þess að ígerðir ýmiss kon-
ar höfðu til þess tíma verið til mikilla vandræða við
aðgerðir. Ýmiss konar skurðsmásjár voru framleidd-
ar af ýmsum aðilum í framhaldi af þessu og náðu loks
fullkomnun með skurðsmásjá frá Carl Zeiss árið
1953, svokallaðri Zeiss-Opton (Op Mi 1), fyrirmynd
allra seinni tíma skurðsmásjáa frá þessu fyrirtæki.
Mjög gagnleg viðbót varð árið 1961 með tilkomu tvö-
faldrar skurðsmásjár sem gerði einnig aðstoðarskurð-
lækninum mögulegt að fylgjast með í smásjánni.
Síðan hafa verið gerðar fjölmargar umbætur eins og
komið verður að síðar.
Fyrir brautryðjandastarf þeirra Nylén (1921) og
Holmgren (1922) öðlaðist skurðsmásjáin smám sam-
an sess sem nauðsynlegt og raunar óhjákvæmilegt
hjálpartæki, sérstaklega í háls-, nef- og eymalækning-
um, augnlækningum, þar sem þýðing skurðsmásjár-
innar kom fljótt í ljós, og í heila- og taugaskurðlækn-
ingum.
Upphaf smásjáraðgerða á íslandi
Fyrstur til að nota skurðsmásjá við aðgerðir hér á
landi mun hafa verið Erlingur Þorsteinsson, háls-,
nef- og eyrnalæknir, á árunum 1962-1970. Á háls-,
nef- og eyrnadeild Borgarspítalans (SHR) hófst
notkun skurðsmásjár strax við opnun deildarinnar
eða um áramótin 1969-1970 (munnlegar upplýsingar
frá Stefáni Skaftasyni yfirlækni). Heila- og tauga-
skurðlæknar spítalans tóku að nota skurðsmásjá þeg-
ar árið 1971 er sú starfsemi hófst þar. Á augndeild
Landakotsspítala var skurðsmásjá notuð frá og með
árinu 1972. Skurðsmásjár hafa nú lengi verið notaðar
á fleiri spítölum og fleiri deildum. Á þessum árum má
fullyrða að þúsundir Islendinga hafi verið skornir
upp með hjálp þessarar tækni sem ennþá tekur mikl-
um framförum (8-10).
Heila- og taugaskurðlækningar
Það mun hafa verið fyrir áhrif frá bandaríska heila-
og taugaskurðlækninumTheodore Kurze og háls-,
nef- og eyrnalækninum William House, að árið 1957
var fyrst farið að nota skurðsmásjár við heilaaðgerð-
ir. Á árunum um og eftir 1950 fengu þeir áhuga á að
fjarlægja æxli á heyrnartaug (acoustic neurinoma)
gegnum eyrnabeinið og notuðu við það skurðsmásjá.
Það var byrjunin.
En notkun skurðsmásjár breiddist hægt út og trú-
lega er það ekki fyrr en eftir 1970 að notkun hennar
verður almenn, í heila- og taugaskurðlækningum að
minnsta kosti. Þessa síðustu þrjá áratugi hafa smá-
sjáraðgerðir svo náð mikilli útbreiðslu meðal heila-
og taugaskurðlækna um víða veröld og eru enn í
sókn. Þessi notkun smásjárinnar virðist eiga mjög vel
við flestar aðgerðir í þessari sérgrein.
Skurðsmásjáin hefur gert mögulegt að endurbæta
fjölmargar aðgerðir að meira eða minna leyti og jafn-
vel að taka upp nýjar aðgerðir. Gott ljós og stækkun
gerir að verkum að unnt er að komast af með minni
skurð og minna pláss. Minna þarf þess vegna að ýta
heilavefnum eða mænu og taugum til við aðgerðir.
Æðar og taugar sjást mun betur en áður og því síður
hætta á sköddun þeirra. Margs konar möguleikar
hafa opnast og má þar nefna meðal annars eitilbrott-
nám úr heiladingli (pituitary microadenectomy) og
æðaþrýstingsminnkun (vascular decompression) á
heilataugum. Og enn er ótalið svið þar sem skurð-
smásjáin hefur gjörbreytt viðhorfum manna en það
eru smásjáraðgerðir á hálsi og baki vegna brjóskloss,
brottnám hryggþófa (microdiscectomy).
Heila- og taugaskurðlækningar hérlendis
Á Borgarspítalanum, eins og spítalinn hét þá, hófust
heila- og taugaskurðlækningar haustið 1971 og það
sama ár var farið að nota skurðsmásjá við aðgerðir á
höfði, fyrst smásjá í eigu háls-, nef- og eyrnadeildar,
OpMi 2, og síðan okkar eigin smásjá, OpMi 1. Árið
1986 eignaðist deildin nýja smásjá, OpMi 6, og enn
nýja í mars 1994, þá sem notuð er í dag, OpMi CsNc.
Sú skurðsmásjá er gott dæmi um þær miklu framfarir
sem orðið hafa í gerð þessara tækja á undanförnum
árum og áratugum. Af nýjungum má nefna sjálfvirka
vinnufjarlægð og skerpu (focus), mjög fullkomna lýs-
ingu (xenon), súmmun (zoom), laufléttan hreyfan-
leika í armi smásjárinnar og fleira. Auk þess fylgir
henni vídeómyndavél, sjónvarpsskermur og litmynda-
prentari. Allt er þetta gert sérstaklega með heila- og
taugaskurðlækningar í huga.
Fyrsta aðgerðin með skurðsmásjá á heila- og
taugaskurðlækningadeildinni var gerð 1971 vegna
æðagúls (aneurysma) í heila og innanskúms- (sub-
arachnoideal) blæðingar og var sett klemma á æða-
gúlinn. Fjölmargar höfuðaðgerðir og aðgerðir á
mænuæxlum voru svo gerðar næstu árin með skurð-
smásjá. Fyrsta aðgerðin vegna brjóskloss í baki þar
sem notuð var skurðsmásjá var sumarið 1981 en
vegna brjóskloss í hálsi nokkru síðar og verulegur
skriður komst á slíkar aðgerðir strax næsta ár.
Árlega eru gerðar um og yfir 700 aðgerðir á heila-
Læknablaðið 2000/86 433