Læknablaðið - 15.04.2004, Page 56

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ARFUR JÓNS STEFFENSEN
fræðihandritum og að auki ýmsu sem ekki er nú ann-
ars staðar að finna. Handritið sé frá 15. öld, en ýmis-
legt bendi til að meirihluti efnisins hafi verið til í mun
eldri gerð. Larsen segir enn fremur að handritið hafi
mikla þýðingu fyrir sögu læknisfræði á Norðurlönd-
um, en enn meiri þýðingu hafi það fyrir norræna
orðabókargerð þar sem í því sé fjöldi orða sem ekki
hafi verið skráð fyrr og varpi þau ljósi á hvernig lækn-
isfræðilegur orðaforði verður til.
Upprunalega handritið (23 D 43) er ritað á kálfs-
skinn í smáu oktavó-broti (53/4 x 41/2 þumlungur eða
14,6 x 11,2 sentímetrar). Ljóst er að röðin á skinn-
blöðunum hefir raskazt þegar bókin var bundin, en
með samanburði við önnur handrit og sambærileg
hefir Henning Larsen tekizt að ráða bót á því.
Henning Larsen fjallar rækilega um rithátt og stafa-
gerð og hugmyndir um það hvaðan einstök orð og
kaflahlutar kunni að vera komin og er þeim sem áhuga
hafa á þeim efnum bent á formálann að úlgáfu hans.
Larsen segir að á einum stað í handritinu sé gefin
vísbending um það hvaðan handritið kunni upphaf-
lega að vera komið. í kaflahluta sem hefjist á orðun-
um: ,,[H]ier hefiz vid barnsburd. Tak þu ok legg vid
liostan undir klaedi konu. þegar mun leysaz. enn þa er
barn ...“ Hér hætti íslenzki textinn og næst komi
latínutexti (um blóðlát) sem sé illæsilegur og hafi verið
orðinn það þegar Trinityafritið var gert og þessu næst
segir: „Hier hefir lækna boc þorleifs biorns sonar“.
Um þetta segir Larsen:
This title, written in red, is now almost gone. Only
in the brightest light can it be distinguished. I feel
certain on the whole it has been read correctly
though some details are doubtful. lœknabok I read
first as lœknis bok, but I believe the a correct. The
ending leifs not absolutely certain. The same is true
of of the ending -ar in sonar. At the time of this
reading I knew of no Þorleifr Björnsson, promi-
nent in lceland, and my reading cannot have been
influenced by subjective reading.
Larsen segir síðan að textinn sem á eftir fylgi sé
þekktur úr inngangi annarra norrænna lækningabóka.
Hann segir að hugsanlegt sé að tengja handritið Þor-
leifi hirðstjóra Bjömssyni Þorleifssonar á Reykhólum
sem dó á árabilinu 1483 til 1487. Ekkert annað hefir
komið fram sem gæti stutt þessa hugmynd en eins og
síðar kemur fram eru heimildir um önnur sambærileg
handrit mjög af skomum skammti og eru þau þó eign-
uð þeim á sömu forsendum og Larsen gerir hér. Hitt er
aftur á móti ljóst að hirðstjórinn hefir væntanlega ekki
átt í erfiðleikum með að kosta ritun bókarinnar og að
hann tengdist menntamönnum í Noregi eins og fram
kemur í æviágripi hans.
Henrik Harpestræng
Henrik Harpestræng var uppi á dögum Valdimars
Danakonungs II (1170-1241) hins sigursæla sem aftur
var sonur Valdimars konungs 1 (1131-1182) hins mikla.
Andstætt því sem er um samtíðarmann hans,
Hrafn lækni Sveinbjarnarson á Eyri, er nánast ekkert
vitað um líf og starf Harpestrængs. Þannig er ekki
vitað hvar eða hvenær hann fæddist og ekkert er
vitað um það hvernig auknefni hans er til komið.
Bæði í handritum og grafskriftum er hann nefndur
Magister - Meistari og því er nærtækt að ætla að hann
hafi hlotið doktorsgráðu erlendis eins og var um
marga landa hans á þessum stórveldistímum þegar
Eystrasalt var orðið danskt innhaf. Verk hans bera
því vitni að hann hefir verið sérlega fróður og lærður
maður og margt þykir benda til þess að hann hafi
farið úr landi til þess að afla sér menntunar og hafa
fræðimenn því reynt að sýna fram á að svo hafi verið.
Aðdáendum Harpeslrængs þótli því fengur í því
þegar fram kom um 1914 sennileg tilgáta um það að
Henrik Harpestræng væri sami maður og Henricus
Dacus höfundur Liber de Simplici medicina laxativa
og einnig „Maistre Henry de Danemarche" sem
stundaði lækningar í Orleans um 100 kflómetra sunn-
an við París og nefndur er í skjali riluðu þar árið 1181.
Paul Hauberg segir hins vegar í formálanum að
Liber Herbarum að sýnt hafi verið fram á að í lok 12.
aldar var til svæði sem nefndist Danemarche (Danne-
marche) í héraðinu Eure-et-Loire nærri bænum
Dreux. Sá staður er um 60 kflómetra vestan við París
og dregur það að sjálfsögðu úr trúverðugleikanum.
Að öllum tilgátum slepptum liggur ljóst fyrir að
Henrik Harpestræng var til og það er meira að segja
vitað að hann bjó í Hróarskeldu síðustu æviárin.
Þannig segir í Annales Ecclesiæ Danicae: „Non.
April. obiit Magister Henricus Harpestræng, huius
ecclesiae canonicus MCCXLIV, qui multiplices
eleemosias huic ecclesiæ contulit, tam in morte quam
in vita sua.“ Önnur heimild greinir frá því að „Anno
Domini MCCXLIVIV. Non. April obiit M. Henricus
Harpestreng Canonicus Roeschildensis bene meri-
tus.“
Harpestræng hefir því andazt í aprfl 1244, metinn
að verðleikum sem læknir og dómkirkjuprestur og er
frá því sagt að hann hafi gefið Hróarskeldudómkirkju
góðar gjafir.
Af tveimur handritum frá 15. öld má ráða að
Harpestræng gæti hafa verið læknir Eiríks konungs
IV (1216-1250) er hlaut viðurnefnið plógpeningur af
skatti sem hann lagði á það amboð. Hvort Henrik
hafi raunverulega verið líflæknir Eiríks er sama vafa
undirorpið og allar hinar tilgáturnar.
Orðstír Harpestrængs lifir vegna þeirra verka sem
til hans verða rakin. Þannig segir í upphafi handrits í
Árnasafni: „Hær byrias lækedombir aff mæsther
henrik harpostræng" (AM 45 4°).
Þekktast rita Harpestrængs er bók um lækninga-
jurtir á dönsku sem í bezt varðveittum eftirritunum
geymir 150 kafla, þar af fjallar 121 þeirra um jurtir, er-
lendar og innlendar.
Meirihluti jurtabókarinnar er þýðing á latnesku
336 Læknablaðið 2004/90