Læknablaðið - 15.04.2004, Blaðsíða 57

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ARFUR JÓNS STEFFENSEN
ljóði í sexliðahætti: De viribus herbarum eftir Macer
Floridus. Er talið trúlegt að ljóðið hafi verið skrifað af
Odo Magdunensis (Odo frá Meung-sur-Loire), ábóta
í Beuprai sem uppi var í lok 11. aldar. Ljóðið var
prentað í fyrsta sinn í Napólí árið 1487. Ekki hefir
fengizt skýring á því hvers vegna höfundurinn tók sér
þetta heiti en bent hefir verið á að við samtímamann
og vin þeirra Óvíds og Virgils, Aemilianus Macer frá
Verona, er kennt ljóð um eigindi jurtanna (De herb-
arum virtutibus Aemilii Macri Veronesis elegantiss-
ima poesis cum succincta admodum difficilum et ob-
scurum locorum Georgii Pictorii expositione antea
nunquam in lucem edita. Basel 1559) Hitt er deginum
ljósara að Macer Floridus hefir fengið textana að láni
frá ýmsum eldri höfundum og þá hvað ríflegast frá
Díoskórídesi.
Pedanius Dioscourides var upprunninn í Grikk-
landi og var herlæknir á tímum Nerós. Hann dó 70 ár-
um eftir Krists burð og var því samtímamaður Pliní-
usar eldri. Hann er talinn hafa orðið fyrstur til að rita
skipulega um læknisfræðileg efni og var rit hans talið
fremst texta um lyfjafræði í sextán aldir (Pedanii Dio-
scoridis Anazarbei de materia medica libri VI, Jo-
anne Ruellio interpreto. Nunc primum studio cuis-
dam viri doctissimi ad græcum exemplar recogniti; ac
eadem opera in Iuniorum gratiam vulgatis officin-
arum nominibus passim aspersis. Lugduni 1543).
Enn einn höfundurinn sem lagði til efni í dönsku
jurtabókina var Peter Juliani. Hann fæddist í Lissa-
bon og var kenndur við þann stað og við Compostela
á Spáni, en er betur þekktur innan læknisfræðinnar
og heimspekinnar sem Petrus Hispanus.
Hispanus ritaði meðal annars bækur um rökfræði,
Summulae logicales, um auglæknisfræði, Liber de
oculo og sálfræði, De anima. Hann ritaði einnig vin-
sælustu handbók miðalda um læknisfræði, Thesaurus
pauperum, Gersemar hinna fátæku. Hann kenndi í
Síena og í París, varð líflæknir Gregors páfa X erkibis-
kup í Braga í Norður-Portúgal, síðan kardínáh og
síðasta æviár sitt bar hann páfaheitið Jóhannes XXI.
Nú er nokkuð á reiki hvenær menn álíta að Hisp-
anus hafi fæðst og bera þar á milli allt að tuttugu og
fimm ár (um 1200 til 1226). Væri síðara ártalið rétt
hefði Hispanus aðeins verið átján ára þegar Harpe-
stræng lézt og þá útilokað að Harpestræng hafi sjálf-
ur tekið upp heilu kaflana úr Thesaurus pauperum.
Þá væri nærtækt að ætla að við síðari afritanir hafi
köflunum úr Gersemum alþýðunnar verið bætt við,
enda sjást mjög snemma áhrif frá Hispanusi í dönsk-
um og sænskum handritum. Kemur þetta einnig heim
og saman við þær hugmyndir manna að Harpestræng
hafi ekki sjálfur skrifað alla jurtabókina. Kemur það
til dæmis fram í umsögn frá 15. öld að ,Hæræ byrghes
lægæ bogh aa danskæ then ther mæster henrik
harpestrængh aff syth mpklæ mæsterskap diktæthæ‘
(Lægebogen í Thottske Samling 710. 4° og Læge-
bogen i Ny Kgl. Samling 314 b. 4°)
Þá er eftir að nefna til sögunnar Constantinus
Africanus sem uppi var um 1018 til 1087. Frá honum
er komin hin aðaluppspretta dönsku jurtabókarinnar,
De gradibus liber. Hefir Marius Kristensen sýnt fram
á það að nálega allt sem ekki verður rakið til Macers
Flórídusar er frá Konstantínusi Afríkanusi komið.
En áður en hægt verður að víkja að ritum þessa
merka þýðanda þarf að hverfa til Suður-Italíu og 11.
aldar og kanna hvað þar var að gerast efni okkar
viðkomandi.
Hrun Rómarveldis
Eftir fall Rómar árið 475 tók við valdaskeið Aust-
gota. Því lauk 553 eftir átján ára átök við Aust-róm-
verska keisaradæmið. Gotneska stríðið fullkomnaði
eyðileggingu Italíu. Eitt sinn bjó um milljón manna í
Rómaborg, en um miðja 6. öld áttu þar búsetu innan
við fimmtíu þúsund. Mílanó hafði verið eyðilögð og
íbúarnir drepnir. Hundruð bæja og þorpa urðu gjald-
þrota vegna skattpíningar, rána og gripdeilda. Heilu
héruðin fóru í órækt og vatnsveiturnar voru vanrækt-
ar. Afleiðingin varð fátækt og örbirgð.
Bókasöfn höfðu orðið fyrir barðinu á innrásar-
herjunum. Þannig brenndu Húnar söfn í Bæjaralandi,
Víkingar í Norður-Frakklandi og Márar á Italíu, svo
dæmi séu nefnd.
Textar voru ritaðir á papírus, pappír og skinn. Eft-
ir að kalífarnir lögðu Egyptaland undir sig tók fyrir
almenna notkun papírus á Vesturlöndum. Pappír varð
að kaupa dýrum dómum frá arabalöndunum því það
var ekki fyrr en rétt fyrir lok 12. aldar að verksmiðju-
framleiðsla hófst í Frakklandi og Þýzkalandi. Með
minnkandi landbúnaðarframleiðslu urðu skinn illfá-
anleg og þar af leiðandi rándýr. Þannig lagðist allt á
eina sveif og fáfræði og ólæsi héldu innreið sína og
upp runnu hinar fimm myrku aldir, sem svo eru
nefndar. Þær stóðu frá því um miðja 6. öld til miðrar
11. aldar.
Normannar og Suður-Ítalía
Þó Víkingarnir kynnu ekki að meta latínutextana við
komuna til Norður-Frakklands áttu afkomendur
þeirra eftir að bæta um betur og það ævintýri hófst
fyrir hreina tilviljun:
Árið 1016 sátu Márar sem réðu fyrir Sikiley um
borgina Salernó á Suður-Ítalíu. Þá bar þar að Nor-
manna sem voru á heimleið úr pflagrímsför til Lands-
ins helga. Þó þeir væru um aðeins um fjörutíu talsins
gripu þeir þetta ágæta tækifæri til þess að berja á höf-
uðóvinum kristinna manna og gengu svo vasklega
fram að umsátursliðið hvarf á braut.
Frásagnir þeirra við heimkomuna af þeim at-
vinnutækifærum sem í boði væru þar syðra féllu í
góðan jarðveg því að sá var siður í sveitum í Nor-
mandí að feður skiptu landi sínu jafnt á milli sona
Læknablaðið 2004/90 337