Læknablaðið - 15.04.2004, Blaðsíða 55

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ARFUR JÓNS STEFFENSEN ■
Læknabók Þorleifs
ornssonar
Fundin handrit
í fyrstu útgáfu Lækna á íslandi (1945) segir að þegar
á þjóðveldistímann líður, höfum vér að kalla engar
heimildir um lækna hér á landi, allt þar til bartsker-
ar koma til sögu. Þó sýna jarteiknasögur, að afskipti
kirkju og klerka af þessum málum hafa frá upphafi
verið hin sömu hér sem annars staðar í Norðurálfu.
Þá má og telja fullvíst, að alþýða manna hefir á
þessu tímabili, sem jafnan áður og síðar, átt sér úr
sjálfs sín hópi úrlausnarmenn í þessum efnum sem
öðrum, auk þess, sem til hafa verið menn, sem hafa
haft meiri eða minni kynni af lækningum eftir bók-
um, bæði lærðir og leikir. Bera fornar lækninga-
bækur íslenzkar þessu glöggt vitni, en hinar elztu
þeirra, sem geymzt hafa vorum tímum, eru árfærð-
ar fyrir 1300 og geyma þegar menjar fræða þeirra
Hippókratesar og Galenosar. Lækningabækur
þessar verða ekki raktar til nafngreindra manna,
fyrr en kemur að Jóni Halldórssyni, biskupi í Skál-
holti (1322-1339). Var hann talinn ágætur læknir og
ritaði lækningakver. Jón biskup er venjulega talinn,
og þó ef til vill með hæpnum heimildum, einn hinna
útlendu biskupa, sem hér sátu að stóli, og hafði
stundað nám m. a. í Bologna, en þar stóðu lækna-
vísindi með miklum blóma um þessar mundir ...
Þá er þess að geta að fundist hefir í Dyflinni á ír-
landi „læknabók" Þorleifs hirðstjóra Björnssonar
(|1486). Ekkert verður þó fullyrt um að Þorleifur sé
höfundur bókarinnar né að hann hafi farið með lækn-
ingar. Er bókin safnrit fjölda læknisráða, bæði alþýð-
legra og fræðilegra. Er auðsætt að höfundurinn hefir
gert tilraun til þess að draga saman allan þann lækn-
ingafróðleik sem kunnur var um hans daga, enda ritið
ýtarlegra en allar slíkar bækur aðrar sem varðveitzt
hafa á Norðurlöndum frá þessurn tímum. Sum atriði
bókarinnar eru bersýnilega mjög forn að stofni (töfr-
ar) og verða rakin allt aftur til þess tíma er fræðileg
læknislist var enn ókunn. Aðra kafla má rekja til
Henriks Harpestræng (fl244, þá kórbróðir í Hróars-
keldu). Hefir hann mjög sett svip sinn á norrænar
lækningabækur á þessum tíma og lengi síðan. Skrá
samsettra lyfja í bókinni (antidotarium) er talin ein-
stæð í norrænum lækningabókum, en að miklu leyti
samhljóða lyfjaskrá Salernóskólans sem mun vera frá
því um 1000.
Handritin í Dublin
Læknabók hirðstjórans fannst fyrir tilviljun snemma
á tuttugustu öldinni þegar verið var að skrá keltnesk
handrit í The Royal Irish Academy. Er það skinn-
handrit rneð íslenzkum texta sem gefið var auðkenn-
ið 23 D 43. Ritinu var komið í hendur Carls Marstran-
der sem þá starfaði við The School of Irish Learning í
Dublin. Leitaði hann til Mariusar Kristensen sem á
árunum 1908 til 1920 gaf út ritröðina: Harpestræng.
Gamle Danske urtebpger, stenböger og kogebpger.
Kristensen staðfesti að textarnir í MS Royal Irish
Academy 23 D 43 tengdust fyrrnefndum Henrik
Harpestræng, samtímamanni Hrafns Sveinbjarnar-
sonar á Eyri.
American Scandinavian Foundation lagði fram fé
til þess að hægt yrði að ráða ritstjóra sem gæti helgað
sig verkefninu. Til þess verks fékk Marstrander árið
1923 Henning Larsen sem starfaði í lowa. Síðan kost-
aði Det Norske Videnskabs-Akademi í Osló dvöl
Larsens í Dublin við endanlegan samanburð afrits og
skinnhandritsins og þar gat hann að auki fyllt í skörð-
in því að í Trinity College fékk hann aðgang að papp-
írshandriti, MS Trinily College L-2-27, sem er upp-
skrift úr fyrrnefndu MS Royal Irish Academy 23 D
43. Þannig eru í útgáfu Larsens tuttugu og tveir kaflar
sem ekki eru í skinnhandritinu.
Efnið skiptist í eftirfarandi hluta:
- Töfraþulur og særingar sem ætlað er að lækna
hitasótt og stöðva blæðingar.
- Örstuttur kafli um dýpt sjávar.
- Eitt hundrað fjörutíu og sjö kaflar um einföld
lyf.
- Greinar um fimmtíu og þrjú samsett lyf og eru
nefnd nokkur form: Smyrzl, plástur og lyfja-
deig.
- Tvær greinar um steina og lækningamátt þeirra
og í viðauka er síðan bætt við tuttugu og tveim-
ur greinum úr MS L-2-27 í Trinity College.
- Lækningabók (eða hlutar margra slíkra) þar
sem nefndir eru ýmis einkenni, teikn og kvillar
og svo læknisdómar, en flesta þeirra er að finna
í kaflanum um einföld lyf.
- Matreiðslubók.
Örn Bjarnason
Seinni hluti þessarar greinar
birtist í næsta blaði.
Útgáfa Hennings Larsen
Þessi efniviður var gefinn út í Osló árið 1931 undir
heitinu An Old Icelandic Miscellany, MS Royal Irish
Academy 24 D 43 with Supplement from MS Trinity
College (Dublin) L-2-27.
í inngangi að ritinu segir Henning Larsen meðal
annars að skinnhandritið sé mikilvægasta íslenzka lækn-
isfræðiskjalið sem varðveizt hafi frá miðöldum. Það
sé í raun alfræðirit því að sá sem tók það saman, virð-
ist hafa gert sér far um að safna í eitt bindi öllu því
sem varðveitt hafi verið í öðrum norrænum læknis-
Höfundur var ritstjóri Lækna-
blaðsins 1976-1993. Hann er að
mestu hættur lækningum og
vinnur nú að undirbúningi að
útgáfu á norrænum lækninga-
handritum frá miðöldum og
skýringum á þeim.
Læknablaðið 2004/90 335