Læknablaðið - 15.12.2006, Blaðsíða 53

UMRÆÐA & FRÉTTIR /SAGNFRÆÐI
ingum er rím Þórðar Þorlákssonar biskups, CALENDARIUM
PERPETUUM Ævarandi Tijmatal, Edur Rijm lislendskt til að
vita hvad Arsins Tijdum lijdur, prentað í Skálholti 1692. Þar
er sagt frá blóðtökum, sem var algeng lækningaðferð fyrr á
öldum og hefur m.a. að geyma mynd af æðamanninum (7, 8).
Það er síðan um miðja 18. öld að útgáfa hefst á öðrum textum,
t.d. fæðingarhjálp. .S'/\ NIJE YFERSETVKVENNA Skoole,
EDUR Stutt UNDERVIJSUN um Yfersetu Kvenna Konstena
eftir Baltazar Johann de Buchwald prentaður á Hólum 1749”
... „Þá var einnig önnur bók í fæðingarhjálp eftir Matthias
Saxtorph, Stutt Agrip af Yfirsetu-quenna frœdum, prentuð í
Kaupmannahöfn 1749. Fyrsta eiginlega lækningabókin er kom
út á prenti var Ediis-útmálun Manneskjunnar eftir Joannes
Florentinus Martinet og var prentuð í Leirárgörðum 1798.
Fyrsta heildstæða lækningabókin eftir íslending kom út á
prenti að honum látnum árið 1834, en það var Lœkníngabók
fyrir almúga eftir Jón Pétursson. Hún hafði áður gengið á milli
manna í handritum og í prentaðri útgáfu hennar er aðeins
helmingurinn prentaður. Hlutinn sem ekki var prentaður var
um heilsuástand íslensku þjóðarinnar, og væri þarft verk að
gefa hann út... (5)
Lækningabók Jóns Magnússonar
Örn Hrafnkelsson segir einnig:
Einn höfundur lækningabókar er fulltrúi þeirrar hefðar að texti
hans er aðeins varðveittur í „útgefnu” handriti sem komst aldr-
ei undir pressuna. Jón Magnússon, bróðir Árna Magnússonar
handritasafnara og prófessors í Kaupmannahöfn, tók saman
árið 1725 lækningabók eða bækling, sem hefur ekki varðveist
í eiginhandriti. Elsta handritið er frá 1752 og það yngsta frá
1830. Samtals eru varðveitt fimm handrit af texta Jóns á hand-
ritadeild Landsbókasafns. Titill bæklingsins er Praxis Medica
úr hálærðra bókum samantekinn (6), og það sem einkennir
texta Jóns hvað varðar innihald er að hann er öðru vísi en allt
annað bæði eldra og yngra. Höfundurinn hefir verið annarrar
skoðunar en aðrir sem tóku saman lækningabækur. Læknisráð
hans bera einkenni raunlækninga - þar er ekki að finna með
sama hætti kreddur og hindurvitni eins og í lækningabókum
alþýðunnar, þar sem meðölin voru t.d. gall, saur og hland bæði
manna og dýra. Lækningabók Jóns ber þess merki að hann
hefur ætlað henni að komast í dreifingu. í formála eða inn-
gangskafla ávarpar hann bæði lærða og leika, afsakar ýmislegt
og áréttar hvað er rétt eða röng aðferð við lækningar. Jón fellir
líka dóma um samtíma sinn og hefur skoðanir á því hvernig
komið er fyrir löndum sínum og helst gagnrýnir hann læknis-
ráð og greiningu samtímamanna sinna á orsökum sjúkdóma.
Á sama hátt verður að teljast merkilegt, að Jón hefur sótt sér
þekkingu í rit erlendra manna og nefnir erlenda lækna máli
sínu til stuðnings, og eru þeir fulltrúar nýrra aðferða í lækning-
um. Þessir læknar eru meðal annarra Steven Blankaart sem
var læknir í Amsterdam og samkvæmt bókaskrám gaf hann
út bók sem heitir Praxeos Medicae Nova (7,8) og spurningin
er hvort hér sé ekki komin fyrirmyndin að lækningabæklingi
Jóns, Praxis Medica - titlarnir eru að minnsta kosti nokkuð
líkir... (5).
Um Stephanus Blancardus og rit hans
Skal nú nánar vikið að Blankaart þessum sem síra
Jón Steingrímsson vísar einnig á. Steven Blankaart
(Stephanus Blancardus) var fæddur í Middelburg
í Hollandi árið 1650. Blankaart lærði lyfjafræði í
apóteki í Amsterdam og eftir að hann lauk lækn-
isprófi árið 1674 stundaði hann lækningar þar í
borg til dauðadags árið 1702. Eftir hann liggur
fjöldi bóka sem oft komu út í mörgum útgáfum
(9). Bezta verk Blankaarts er talið Lexicon medic-
um greaco-latinum, sem út kom 1679 (7, 10) árið
1779 var ritið endurútgefið í Leipzig. Af þessu
riti eru varðveittar 20 útgáfur á þýzku, frönsku
og ensku. I Anatomica practica rationalis (1688)
greinir Blankaart frá tvö hundruð krufningum
þar sem jafnframt er greint frá sjúkrasögum
hinna látnu. Heildarverk hans komu út í Leyden
ári áður en hann lézt (9). Þá gaf hann á árunum
1680-1690 út tímaritið Collectana medico-physica
(7,11). Ritið sem Jón Steingrímsson mun vitna til
kom út í Amsterdam árið 1683 (De Kartesiaanse
Academie; ofte, Institutie der medicyne ...) (7,
12). Þýzk þýðing kom út í Leipzig tíu árum síðar
(Cartesianische Academie; oder Grundlehre der
Arzney-Kunst ...) (7, 13) og það rit er 896 síður,
eins og síra Jón tilfærir. Þá er ógetið Praxeos
medicinae idea nova (7, 8) sem Örn Hrafnkelsson
vísar til og bendir allt til þess að tilgáta hans um
þýðingu Jóns Magnússonar sé rétt.
Lækningar eftir stafrófinu
Hreinskrifað handrit síra Jóns Steingrímssonar
af þýðingu síra Eyjólfs Teitssonar á Blankaart er
væntanlega að eilífu glatað, en í handritadeild
Þjóðarbókhlöðu er til hliðstætt efni sem gæti gefið
vísbendingar um hvers konar rit þarna var í smíð-
um. Um það farast Erni Hrafnkelssyni svofelld
orð:
Árið 1776 kom kommgleg
tilskipim um garðahleðslu
á jörðum. Árið eftir var
sr. Jón Sleingrímsson
verðlaunaður afkonungi
meðal annars fyrir garða-
hleðslu á ábýlisjörð sinni,
Felli í Mýrdal. „Pótti þetta,
sem og var, ein sú mesta
æra, því þessar medalliur
og skenkingar voru þœr
fyrstu, sem hingað voru
gefnar, því þar eftirfóru
margir að vinna sér þvílíkt
inn með ýmsu móti. “
Hann hélt uppteknum
hœtti við jarðabœtur á
Prestbakka og á myndinni
sést hluti afhinum hundr-
að faðma langa túngarði
er hann hlóð þar. „Kemur
nú það grjót og bygging-
arstritfram við mig, með
útlimalúa og braki, en út-
reiðarnar á hinn veginn"
(Ævisagan).
Eitt er það sem einkennir handritahefðina á Islandi hvað
varðar lækningarnar, og má vera að það eigi við margt annað
handritakyns: Textar eru þýddir af erlendum tungumálum yfir
á íslenzku og er þá getið þess eftir hvern þeir eru og hvar frum-
ritið kom út, og hver þýddi.” ... „Þannig gengur það í nokkum
tíma en svo kemur að því að höfundur fellur í dá gleymsku, og
jafnvel líka þýðandinn og í umferð eða útgáfu eru textar sem
eru höfundarlausir. Merkilegast er þó þegar þýðandi textans
er á endanum orðinn aðalhöfundur og hins upprunalega höf-
Læknablaðið 2006/92 889