Læknablaðið - 15.12.2006, Blaðsíða 79

HUGLEIÐING HÖFUNDAR
Vefst okkur íslensk tunga um tönn?
Dagur íslenskrar tungu, 16. nóvember, fæðingar-
dagur Jónasar Hallgrímssonar, hefur náð að festast
vel í sessi á þeim ellefu árum sem liðin eru frá því
hann var haldinn hátíðlegur r fyrsta skipti. Misjafnt
er þó hvernig dagurinn leggst í taugakerfið, á taugar
okkar til móðurmálsins, hvort hann hressir eða
hrellir. Sumum er hann dagur reiði en öðrum dagur
vonar. Enn öðrum er alveg sama og það er verst,
þann flokk fylla þeir sem gefa skít í allt. Við hin, reið
eða vongóð, megum þó alls ekki gefa skít í skítgjaf-
ana. Æ sér gjöf til gjalda en við skítþegar megum þó
ekki gefa hann til baka í þá þeim til geðs.
Já, sumir nota þennan dag til að viðra reiði sína
yfir bágri stöðu móðurmálsins og kalla á aukna mál-
vernd, eða málhreinsun, helst lögboðna, fleiri mál-
farslöggur, víkingasveitir og jafnvel dauðasveitir.
Peir vongóðu eru ef til vill sammála því að ástandið
sé ekki nógu gott en mæla frekar með málstefnu,
málvöndun - og hví ekki að mynda nýyrðið mál-
sókn? Hvað sem því líður eiga reiðir og vongóðir
allténd sameiginlega ást sína á tungunni og geta
eflt hver annan í gagnkvæmum brýningum og heit-
strengingum um að fara ekki á taugum þó eitthvað
væsi um fjöreggið. Það er nefnilega hárrétt sem
kerlingin sagði forðum, eins og reyndar allt annað
sem hún sagði: „Ekkert er jafnseigdrepandi og taug-
arnar.“
„Gat nú skeð,“ segir einhver, ef til vill skítgjafi
sem allt í einu rankar við sér og reynist ekki algjör-
lega sama um allt: „Allt rétt og satt sem kerlingin
sagði forðum en ekkert vit í neinu sem karlinn segir
núna.“ Enda ekki í tísku rétt í bili að hafa metnað
fyrir hönd tungunnar. Það er afturhald, málhreins-
un, málofverndun, staðið í vegi fyrir eðlilegri þróun
. . . tungan felld í óeðlilega fjötra . . . nær ekki að
túlka nútímann ... Um leið kemur rétttrúnaðurinn
hlaupandi á vettvang enda fylgir hann alltaf því sem
er í tísku. í misskilinni fjölmenningarvímu heyrast
jafnvel þær raddir að í því felist einhver yfirgengileg
mismunun að fólk þurfi að tala íslcnsku á íslandi.
Sem betur fer er rétttrúnaðurinn nú um stundir
heldur á móti íslenskri tungu. Sem betur fer segi ég
af því hann hefur alltaf rangt fyrir sér.
Vissulega gengur hreintungustefna stundum út
í öfgar og vissulega kemur það fyrir að fólk þorir
varla að tala af ótta við málvillur. Það hefur stund-
um borið um of á þeirri skoðun að íslenska sé svo
merkilegt mál og beri svo langt af öllum öðrum,
jafnt að fegurð sem dýpt og orðgnótt, að það sé eig-
inlega ekki á færi annarra en andlegra ofurmenna að
bera sér hana í munn svo vel fari, hvað þá að láta sjá
eitthvað eftir sig á prenti. Eins er hægt að ganga of
langt í því að vegsama fornmálið á kostnað nútíma-
máls. Hætt er við að ungu fólki sem hyggur á ritstörf
þyki nokkuð hörð krafa Jóns Helgasonar prófessors
sem hann setur fram í bók sinni Handritaspjalli í
umfjöllun um Stokkhólms hómilíubókina, einhvem
elsta texta íslenskan sem varðveist hefur: „... óvíða
flóa lindir íslenzks máls tærari en í þessari gömlu
bók, og er sá íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur
þaullesið hana, litlu betur undir starf sitt búinn en
sá prestur sem enn á ólesna fjallræðuna." Ég held
að vísu að hægt sé að verða skínandi gott skáld á
íslensku án þess að hafa einu sinni grænan grun um
að hómilíubókin hafi nokkurntíma verið til. Hitt er
svo annað mál að það skaðar áreiðanlega engan að
lesa hana vel og vandlega.
Æ, segja menn stundum, af hverju þurfum við að
dragnast með þetta tungumál sem er svona fátalað
og erfitt og getur aldrei slappað af og er alltaf í ein-
hverri hættu og alltaf eitthvað heilagt og hátíðlegt
og sífellt í stellingum og varla hægt að nota án þess
að saurga það. Hvers vegna getum við ekki ósköp
einfaldlega verið eins og allir aðrir: Bara talað og
skrifað án þess það sé alltaf eitthvert vesin. Þetta
sjónarmið byggir á þeim misskilningi sem virð-
ist furðu útbreiddur að hvergi nema á íslandi séu
uppi áhyggjur af tungumálinu og þróun þess. Að
enskir málvöndunarmenn séu ekki til eða danskir
hreintungusinnar. Að bara með því að hætta að
tala íslensku gætum við náð því draumastigi að
mega segja hvað sem er og tjá okkur hvernig sem
er. Svona eins og gert er á útlensku, það er að segja
ensku.
Inn á við stafar íslenskri tungu ekki fyrst og
fremst hætta af slettum og öðrum minni háttar út-
litsgöllum. Henni stafar mun meiri hætta af dvín-
andi orðaforða, óskýrum framburði, tætingslegri
hugsun, tafsi, hugarþoku, hikorðum og hjakkorðum.
Nákvæmlega því sama og sækir að öðrum tungu-
málum. Þeir sem þannig tala eru ekkert betur settir
með eitthvert annað tungumáþþað kæmi alveg jafn-
illa út. Og sennilega miklu verr. Eins og Þorsteinn
Gylfason benti á í bók sinni Að hugsa á íslensku
gildir einu hversu góð við teljum okkur í erlendum
málum, móðurmálið er þegar allt kemur til alls
eina málið sem við getum sagt með nokkrum rétti
að við kunnum. íslendingur sem ekki getur talað
og hugsað á íslensku getur það enn síður á nokkru
öðru máli.
Ut á við stafar íslensku síðan mest hætta nú
um stundir af „sefjun enskufargansins" eins og
Jóhannes Birkiland orðaði það svo spámannlega á
sinni tíð. Ekki einasta vegna æ meira blygðunarleys-
is fjölmiðla okkar í því að bregða fyrir sig ensku
innan um og saman við íslensku eins og sjálfgefið
sé að við búum í tvítyngdu þjóðfélagi, heldur ekki
síður vegna yfirburðastöðu engilsaxnesks menn-
ingarheims í kvikmyndum og sjónvarpsefni sem
einhliða er haldið að okkur. Þarna er mikil þörf á
harðri sókn og sem betur fer má nú sjá þess merki
að stjórnvöld hafi áttað sig á því. Mikilvægur liður í
þeirri sókn verður sú nútímavæðing á rekstrarformi
Ríkisútvarpsins sem ríkisstjórnin hefur með van-
máttugu meirihlutaofbeldi reynt að koma í gegn á
Alþingi um nokkurt skeið. Vonandi er að þessu of-
beldi fáist framgengt sem allra fyrst. Þó illt sé er það
nefnilega svo miklu skárra en minnihlutaofbeldið.
Þórarinn Eldjárn
Þórarinn Eldjárn (f. 1949)
hefur sérstöðu meðal íslenskra
skálda. Hann er þekktur
fyrir langa bændaglímu sína
við íslenskan menningararf,
eitt bragð Þórarins þar er
ísmeygileg fyndni sem er
flugbeitt og meitluð og oft
svíður undan.
Bækur hans hafa verið vinsæl-
ar frá því hann kom út með
sína fyrstu bók,
Kvæði (1975), en Þórarinn
hefur sent frá sér bækur í
flestum greinum
bókmennta: ljóðabækur,
smásögur, skáldsögur, leikrit
og barnaljóð, auk þess
sem hann er framúrskarandi
þýðandi og höfundur söng-
texta.
Læknablaðið 2006/92 915