Læknablaðið - 15.02.2008, Síða 9

RITSTJORNARGREINAR
Pétur
Hannesson
peturh@landspitali.is
Höfundur er röntgenlæknir
á Landspítala.
Jáeindaskanni
Næsta stóra tækninýjung í læknisfræði á íslandi
Jáeindaskanni (JS) (PET/CT, positron emission
tomography/computer tomography) er sú mynd-
greiningaraðferð sem vex hraðast í heiminum. PET
eitt og sér hefur lengi verið í klínískri notkun en það
eru aðeins nokkur ár síðan hjónaband tækninnar
með tölvusneiðmyndum átti sér stað. Saman eru
aðferðimar mun næmari og sértækari en hvor tækn-
in fyrir sig. Þetta byggir á þeim samlegðaráhrifum
sem fást við það að leggja saman þessar tvær mynd-
greiningaraðferðir. Nýtast þar saman starfrænar
upplýsingar PET og upplausn tölvusneiðmyndanna
sem eykur greiningarhæfni við stigun æxla og mat
á meðferð þeirra. Nú eru einungis seld síamstæki
af þessari gerð og er því ekki ástæða til að aðgreina
PET frá PET/CT hvað varðar íslenska nafngift.
JS er ísótópaskann sem byggir á notkun ísótóps
sem gefur frá sér jáeind. Við sammna jáeindar við
rafeind verður til orkurík gammageislun sem er
numin af tækinu. ísótópinn er tengdur við merki-
efni (tracer) sem hefur sækni í ákveðinn vef eða
ástand í líkamanum. Við tæknina er nú fyrst og
fremst notast við flúorl8 ísótóp tengdan sykri,
svokallað FDG (F-18 fluorodeoxyglukosa), sem
sýnir hraða á bruna sykurs í vefjum. Safnast efnið
fyrir bæði í æxlum og bólgu. Fjöldi annarra ísótópa
og merkiefna er í rannsókn eða væntanlegir á mark-
að. Til framleiðslu ísótópanna þarf öreindahraðal
(cyclotron) sem framleiðir jáeindir og þarf hann
að vera í nálægð við JS þar sem ísótóparnir eru
skammlífir. Framleiðsla ísótópa með merkiefni er
umfangsmikil og háþróuð lyfjaframleiðsla sem þarf
fullkomnar aðstæður þótt síðustu ár hafi tæknin
orðið sjálfvirkari og ódýrari. Hér liggur stærsti hluti
kostnaðar við JS en að starfseminni koma margar
ólíkar fræði- og starfsstéttir (1).
JS hefur verið til á stærri háskólasjúkrahúsum í
fjölda ára og var í byrjun mest notaður við greiningu
sjúkdóma í miðtaugakerfi og við grunnrannsóknir.
Helstu ábendingar í miðtaugakerfi eru flogaveiki og
minnisglöp. JS á sér einnig ábendingar við hjarta- og
bólgusjúkdóma. Yfir 90% sjúklinga sem rannsak-
aðir eru nú í JS eru þó með illkynja sjúkdóma. Er
svo komið að JS er víða hluti venjubundinnar upp-
vinnslu við marga sjúkdóma (standard of care). JS
er notað til frumgreiningar, stigunar, mats á endur-
komu, mats á árangri meðferðar og fyrir geislameð-
ferð illkynja sjúkdóma. Meðal ábendinga fyrir JS er
mat á því hvort hnútur í lunga sé illkynja og leit að
duldu illkynja æxli. JS er einnig notað í stigun ým-
issa krabbameina, svo sem lungna-, eitilfrumu-, vél-
inda-, ristil-, skjaldkirtils-, og leghálskrabbameins,
krabbameina á höfuð- og hálssvæði, sortuæxlis,
sarkmeins og krabbameina í heila. Verið er að meta
gildi stigunar fleiri krabbameina með JS. JS er gagn-
legt við mat á endurkomu fjölda krabbameina, svo
sem eitilfrumu- og ristilkrabbameins. Einnig til að
meta árangur meðferðar við eitilfrumukrabbamein,
krabbamein á höfuð- og hálssvæði og GIST-æxla. JS
er notað til að afmarka meðferðarsvæði við geisla-
meðferð nokkurra krabbameina, svo sem krabba-
meins á höfuð- og hálssvæði, eitilfrumu-, lungna-,
vélinda- og leghálskrabbameins (2, 3).
Stöðugt bætast við krabbamein þar sem sýnt
hefur verið fram á notagildi aðferðarinnar. JS sýnir
sig breyta þeirri meðferð sem stór hluti sjúklinga
fær við sjúkdómi sfnum. Þetta leiðir til að læknar og
sjúklingar gera kröfu um að aðferðin sé aðgengileg
og aukins vilja opinberra aðila og tryggingafélaga til
þess að greiða fyrir hana.
Heilsufarslegur ávinningur af notkun JS er
verulegur og verður ekki metinn til fjár. Þótt tæknin
sé dýr mun JS þó einnig hafa jákvæð áhrif á kostnað
í heilbrigðiskerfinu þar sem nákvæmari greining
mun leiða til markvissari meðferðar. Með JS verður
hægt að meta virkni meðferðar strax í byrjun hennar
og er þannig unnt að draga úr kostnaði við ný dýr
lyf með því að gera notkun þeirra markvissari. Auk
þess er hægt að draga úr ónauðsynlegum skurð-
aðgerðum vegna betri greiningar og stigunar.
Þar sem aðferðin hefur fest sig í sessi sem venju-
bundin uppvinnsla margra sjúkdóma verður ekki
hjá því komist að bjóða upp á rannsóknaraðferðina
á íslandi. Miðað við áætlanir danskra heilbrigðis-
yfirvalda um þörf fyrir rannsóknir árin 2008-2010
má áætla að þörfin hér verði yfir 2000 rannsóknir á
ári. Ef vonir manna um notagildi nýrra merkiefna
rætast má ætla að þörfin geti orðið mun meiri í
framtíðinni. Starfræksla JS krefst töluverðs und-
irbúnings og fjármuna. Öreindahraðall og merkiefn-
isframleiðsla krefst sérhæfðs húsnæðis og er gert ráð
fyrir starfseminni í nýjum Landspítala. Mikilvægt
er að þær byggingar rísi sem fyrst svo ekki verði
töf á innleiðingu JS eða að leita þurfi óhagkvæmra
bráðabirgðalausna.
Heimildir
1. Krug B, Van Zanten A, Pirson A-S, Crott R, Borgt TSV.
Activity-based costing evaluation of (18F)-fludeoxyglucose
production. Eur J Nucl Med Mol Imaging 2008; 35: 80-8.
2. PET (Positron emissionstomografi). Anbefalinger for
udbygning af PET og FDG (flourodeoxyglukose) produktion.
Sundhedsstyrelsen 1. juni 2006.
3. Facey K, Bradbury I, Laking G, Payne E. Overview of the
clinical effectiveness of positron emission tomography
imaging in selected cancers. Health Technol Assess 2007; 11:
1-288.
LÆKNAblaðið 2008/94 101