Læknablaðið - 15.03.2012, Qupperneq 24

Y F I R L I T
Tafla I. Greiningarskilmerki fyrir hárplokkunaráráttu iDSM-IV.’7
A. Endurtekið plokk á eigin hári sem veldur merkjanlegum hármissi.
B. Vaxandi spenna rétt áður en hár er dregið út eða þegar reynt er að
standast löngun til að plokka hár.
C. Ánægja, fróun eða léttir þegar hár er dregið út.
D. Vandinn er ekki betur skýrður af annarri geðröskun eða líkamlegu
vandamáli (t.d. húðvandamáli).
E. Vandinn veldur klinískt merkjanlegri vanlíðan eða truflar viðkomandi í
féiagslífi, við störf eða á öðrum mikilvægum sviðum í lífinu.
Nefnd á vegum bandarisku geðlæknasamtakanna hefur mælt með því að skilmerkin fyrir
hárplokkunaráráttu í DSM-V geri ekki kröfu um merkjanlegan hármissi og að atriði B og
C verði tekin út.2
til þessara einkenna.2 Einnig hefur verið mælt með því að skilyrði
um sjáanlegan hármissi verði tekið úr greiningarskilmerkjum
DSM fyrir hárplokkunaráráttu vegna þess að hármissir margra
sjúklinga er ekki þess eðlis að hann sé sjáanlegur.2 Fáein greining-
arviðtöl hafa verið hönnuð til að meta greiningarskilmerki fyrir
bæði hárplokkunar- og húðkroppunaráráttu en engar upplýsingar
eru til um íslenskar þýðingar á þeimÁ
Kynjahlutfall, ferill og aldur við upphaf vandans
Konur eru í miklum meirihluta þeirra sem leita sér hjálpar vegna
hárplokkunar- eða húðkroppunaráráttu (um 75-93% konur3). Þessi
vandamál gera oftast fyrst vart við sig við upphaf unglingsáranna
en geta þó komið upp á hvaða aldursskeiði sem er. Því hefur verið
haldið fram að hárplokkunarárátta í bernsku sé vægt afbrigði
sem geti læknast af sjálfu sér.18 Hjá fullorðnum og unglingum eru
þetta hins vegar yfirleitt langvinn vandamál.2 í flestum tilvikum
kroppar/plokkar fólk daglega eða næstum daglega og löng ein-
kennalaus tímabil eru sjaldgæf. Þó er áráttan venjulega misslæm
eftir tímabilum og versnar oft þegar viðkomandi er undir álagi eða
finnur fyrir streitu.3
Lýsing rf hegðun og áverkum
Flestir plokka/kroppa í einrúmi í nokkurra mínútna lotum
nokkrum sinnum yfir daginn eða í lengri lotum. Algengast er að
athöfnin fari fram á baðherbergi (oft í tengslum við snyrtivenjur),
svefnherbergi (til dæmis fyrir svefninn) eða við ýmiss konar kyrr-
setu þar sem hugurinn beinist að öðru en hegðuninni (til dæmis
þegar fólk ekur bíl, les bók, talar í síma eða horfir á sjónvarp). Þá
er hegðunin oft sjálfvirk og ómeðvituð.19,20
Flestir nota fingurna og draga út eitt hár af öðru eða kroppa sár
með nöglunum en sumir nota einnig stundum áhöld, svo sem nál-
ar eða flísatangir. Nýleg rannsókn sýndi að algengast var að fólk
með hárplokkunaráráttu plokkaði hár af höfði (73%), augabrúnum
(56%), augnhár (51%), skapahár (50%) og hár á fótleggjum (21%).16
Fólk með húðkroppunaráráttu kroppar oftast andlitið, upphand-
h'ggi, fótleggi, hársvörð og fingur/naglabönd.5 Ýmsar venjur eru
algengar bæði fyrir og eftir kroppið/plokkið. Til dæmis vilja sumir
strjúka hárinu við varirnar eða velta dauðri húð milli fingranna.
Ekki er óalgengt að fólk borði hárið eða húðina jafnóðum.3'5-7
Fólk með hárplokkunaráráttu er oft með skallabletti eða mis-
mikinn hárvöxt á svæðum sem plokkuð eru.21 Fólk með húð-
kroppunaráráttu hefur jafnan áverka á stærð við bólur sem oft eru
misgrónir, ýmist opin sár, hrúður eða blettir sem eru ljósari eða
dekkri en húðin í kring. Margir sem kroppa húðina í andlitinu líta
Tafla II. Uppástunga nefndar á vegum bandarisku geðlæknasamtakanna um
greiningarskilmerki fyrir húðkroppunaráráttu ÍDSM-V.2
A. Endurtekið kropp á húðinni sem veldur vefskemmdum.
B. Vandinn veldur klínískt merkjanlegri vanlíðan eða truflar viðkomandi í
félagslífi, við störf eða á öðrum á mikilvægum sviðum i lífinu.
C. Kroppið á húðinni er ekki bein afleiðing lyfjaáhrifa (t.d. amfetamínvímu) eða
líkamlegs sjúkdóms (t.d. húðvandamáls).
D. Kropp á húðinni einskorðast ekki við einkenni annarra geðraskana,
t.d. húðkropp vegna ranghugmynda um skordýr undir húðinni í
hugvilluröskun (delusional disorder) eða vegna áhyggna af útliti húðarinnar
í líkamsskynjunaröskun (body dysmorphic disordef).
við fyrstu sýn út fyrir að glíma við bóluvandamál.22 Húðkroppun-
ar- og hárplokkunarsjúklingar leggja venjulega mikið á sig til að
leyna vandanum og fela ti! dæmis skallabletti með hárgreiðslum
eða klútum eða hylja sár með farða eða klæðnaði.
Tilfinningar í tengslum við hegðunina
Eins og fram hefur komið er algengt að einstaklingar með hár-
plokkunar- eða húðkroppunaráráttu finni fyrir spennu eða löng-
un rétt áður en þeir plokka/kroppa og ánægju eða spennulosun á
meðan. En það er einnig vert að hafa í huga að ýmsar aðrar tilfinn-
ingar tengjast plokki/kroppi. Til dæmis er algengt að fólk kroppi/
plokki þegar það er kvíðið eða þegar því leiðist. Rannsóknir sýna
að bæði hárplokk23 og húðkropp6 dregur úr ýmsum óþægilegum
tilfinningum, til dæmis kvíða eða leiða, sem bendir til þess að
vandamálin viðhaldist með neikvæðri styrkingu.
Sumir fræðimenn hafa gert greinarmun á tvenns konar hár-
plokkunar- og húðkroppunaráráttu.19 20 Annars vegar afbrigði þar
sem viðkomandi kroppar/plokkar sjálfvirkt og ómeðvitað (autom-
atic pulling/picking) og hins vegar þar sem viðkomandi kroppar/
plokkar þegar hann finnur fyrir löngun, spennu eða slæmum til-
finningum og er með hugann við verkið á meðan (focused pull-
ing/picking). Flestir sjúklingar kannast við hvort tveggja, þó í mis-
miklum mæli. Því hefur verið haldið fram að ólík meðferð kunni
að henta þessum tveimur afbrigðum en rannsóknir eiga enn eftir
að skera úr um það.19,20
Tengsl við aðrar geðraskanir
Stór hluti þeirra sem leitar sér hjálpar vegna húðkroppunar- eða
hárplokkunaráráttu glímir við aðrar geðraskanir. Rannsóknir sýna
að um tveir þriðju hlutar hafa greinst með einhverja kvíðaröskun
og rúmlega helmingur hefur greinst með þunglyndi.3 Líkams-
skynjunarröskun (body dysmorphic disorder) er einnig algeng meðal
húðkroppunarsjúklinga (um 5-30% lífstíðaralgengi),3'5 og það
getur verið gagnlegt að kanna hvort áhyggjur af útliti húðarinnar
liggi að baki hegðuninni. Að auki er algengt, eins og fram hefur
komið, að hárplokkunarárátta og húðkroppunarárátta fari saman.3
Báðar þessar raskanir tengjast auk þess töluvert við ýmiss konar
ávanahegðun, svo sem að naga neglur óhóflega eða naga innan úr
vörum.5 Því getur verið gagnlegt að spyrja um alla slíka hegðun ef
einhver líkamsmiðuð árátta er til staðar. Persónuleikaraskanir eru
nokkuð algengar hjá þeim sem sækja meðferð en það er mikilvægt
að gera greinarmun á hárplokki og húðkroppi og sjálfskaðandi
hegðun (til dæmis að skera eða brenna húðina) sem oft eru dæmi
um hjá fólki með persónuleikaraskanir.24
156 LÆKNAblaðiö 2012/98