Læknablaðið - 15.09.2013, Blaðsíða 49

FRÁ LYFJAEFTIRLITI EMBÆTTIS LANDSLÆKNIS
Misnotkun ávanabindandi lyfja -
Magnús Jóhannsson
læknir
magnus@landlaeknir. is
Leifur Bárðarson
læknir
Ólafur B. Einarsson
sérfræðingur
Misnotkun ávanabindandi lyfja er alþjóð-
legt vandamál sem þýðir að lyfjanotkun
er ekki alltaf markviss. Ekki er vitað hvar
Island stendur í samanburði við aðrar
þjóðir þegar litið er á vandamálið í heild,
en ýmsar vísbendingar eru um að sum lyf
séu misnotkuð í meira mæli hérlendis en
í nágrannalöndum okkar. Eflaust verður
seint hægt að komast fyrir þennan vanda
að öllu leyti en nauðsynlegt er að vinna
gegn honum og stuðla almennt að skyn-
samlegri lyfjanotkun.
Umfang og birtingarmyndir vandans
Ekki er einfalt að skilgreina hugtökin mis-
notkun og lyfjafíkn og verður ekki farið
nánar út í það í þessum stutta pistli. Við
höfum ekki nein góð og örugg tæki til að
mæla misnotkun lyfja og þess vegna er
erfitt að meta umfang vandans. Afleið-
ingarnar sjást hins vegar í dauðsföllum,
bráðainnlögnum, fíknimeðferð, alvar-
legum sýkingum og glæpum, en fyrir utan
mannlegar þjáningar er allt þetta þar að
auki kostnaðarsamt fyrir samfélagið.
Stundum fá of margir sjúklingar við-
komandi lyf og stundum er verið að gefa
of marga eða óþarflega stóra skammta.
Astæður fyrir því að of margir sjúklingar
fái tiltekið lyf geta meðal annars verið
ofgreiningar, læknar láta undan ágengum
eða ógnandi sjúklingum eða að þeir láta
blekkjast af lýsingum sjúklings á ein-
kennum og vanlíðan sem eiga ekki við rök
að styðjast.
Hvaða sjúklingar?
Hér er eingöngu verið að fjalla um þá sjúk-
linga (einstaklinga) sem fá ávísað lyfjum
sem enda í lyfjafíklum. Sumir misnota
lyfin sjálfir en aðrir selja þau eða skipta
fyrir annað (peninga, vörur eða þjónustu).
Ekki þarf að selja mikið magn ávanabind-
andi lyfja til að það sé viðbót við aðrar
tekjur sem munar um; freistingin getur því
verið mikil.
Samkvæmt erlendum rannsóknum eru
þeir sem misnota lyf oftar en ekki í eldri
kantinum, fara til margra lækna (lækna-
ráparar eða „doctor shoppers"), leysa út
marga lyfseðla í mörgum apótekum og fá
mikið magn ávanabindandi lyfja.
Hvaða læknar, hvað lyf?
Heilsugæslulæknar bera þungann af
ávísunum á Islandi, þjóna breiðum hópi
sjúklinga og þess vegna er eðlilegt að tals-
verður hluti ávísana á ávanabindandi lyf
sé frá þeim. Annar hópur lækna sem eðli-
lega ávísa miklu af ávanabindnadi lyfjum
eru geðlæknar.
Erlendar rannsóknir hafa sýnt að þeir
læknar sem ávísa ávanabindandi lyfjum í
óhófi eru oft í eldri kantinum (flestir eldri
en 45 ára og margir eldri en 70 ára) og
flestir eru karlmenn.
Læknar sem fara í afleysingar, til dæmis
á landsbyggðinni, eru stundum í vanda
vegna þess að þeir hafa ekki alltaf nægjan-
legar upplýsingar um sjúklinga sem
haldnir eru lyfjafíkn. Þess vegna er mikil-
vægt að staðarlæknirinn miðli slíkum upp-
lýsingum til afleysingafólks í sjúkraskrár-
kerfinu eða á annan hátt.
Læknar ættu einnig að reyna að forðast
að ávísa ávanabindandi lyfjum á sjálfa
sig eða nánustu aðstandendur en fela það
frekar kollegum þegar ávísana á slík lyf er
þörf.
Þau lyf sem venjulega eru skilgreind
sem ávanabindandi eru örvandi lyf, ópíöt,
róandi lyf og svefnlyf og sum flogaveikilyf.
Lyfjafíklar nota öll þessi lyf, ýmist til
inntöku eða gjafar í æð þó að enn fleiri
íkomustaðir séu þekktir.
Læknaráp og meðferðarsamband
Mikilvægt er að trúnaðarsamband ríki
milli læknis og sjúklings en það má þó
ekki fara út í öfgar þannig að annar trúi
og treysti á hinn í blindni. Margir læknar
verða undrandi þegar þeir komast að því
að sjúklingur sem þeir hafa þekkt árum
lyfjafíkn
saman hefur verið að rápa milli lækna og
fá ávísað ávanabindandi lyfjum án þeirra
vitneskju.
Þegar sjúklingar þurfa á ávanabindandi
lyfjum að halda er gott meðferðarsamband
sérstaklega mikilvægt og nauðsynlegt
að læknir hitti sjúkling reglulega. Ef
sjúklingur eða læknir flytur búferlum væri
æskilegt að lyfjaávísanir færðust til lækna
í sveitarfélagi sjúklingsins í stað þess að
viðkomandi haldi sínum lækni á fjarlægri
starfsstöð.
Þegar læknir kemst að því að sjúklingur
á hans vegum er haldinn lyfjafíkn er
mikilvægt að hann aðstoði sjúklinginn
með öllum tiltækum ráðum að takast á við
fíknina. Við þekkjum dæmi um að læknar
hafi í slíkum tilvikum hafnað sjúklingi
tafarlaust, sem getur verið erfitt og jafnvel
hættulegt fyrir sjúklinginn, og einnig er
verið að velta vandanum yfir á aðra.
Margir læknar kvarta undan skorti á
upplýsingaflæði milli lækna og stofnana. I
of mörgum tilvikum berast hvorki lækna-
bréf né annars konar nauðsynlegar upp-
lýsingar um greiningar og fyrri meðferð
en um slík samskipti er fjallað í pistli sem
Embætti landlæknis gaf út árið 2006 (sjá
www.landlaeknir.is/um-embaettid/frettir/
frett/iteml6295/Godir-starfshaettir-laekna).
Það þjónar augljóslega hagsmunum sjúk-
linga að úr þessu verði bætt.
Hvaðan koma lyfin?
Hér er einungis verið að fjalla um misnotk-
un á lyfseðilsskyldum lyfjum en ekki ólög-
legum fíkniefnum. Ekki eru vísbendingar
um smygl nema á amfetamíni þannig að
uppsprettu ávanabindandi lyfja sem fíklar
misnota er að langmestu leyti að rekja til
lyfjaávísana lækna. Þetta breytir því þó
ekki að lyfjafíklar verða sér úti um lyfin
bæði með því að fá þeim ávísað en einnig
með því að kaupa þau á svörtum markaði
þar sem þau ganga kaupum og sölum.
Embætti landlæknis safnar upplýs-
ingum í lyfjagagnagrunn og hefur eftirlit
með notkun lyfja. Læknar geta haft sam-
band við embættið ef þeir óska frekari
upplýsinga úr lyfjagagnagrunni varðandi
einstaklinga sem þeir eru að sinna hverju
sinni.
LÆKNAblaðið 2013/99 421