Þjóðlíf - 01.05.1986, Blaðsíða 71

Vorið þegar mest gekk á
GíímkI BeckiM —ýtjf ■ a
Mér sýnist ótvírætt að
hér sé bók af því tagi
sem nefnd var í upphafi
greinarinnar: bóksem
tekur skipulega á sér-
stökum vandamálum
unglingafrá þeirra sjón-
arhóli.
Vötnin meðfram Alingsás voru eins
og spegilslétt ísgólf með grenigræna
og birkibláleita jaðra. Gulir, auðir fletir,
snjóskaflar norðan megin, leirugirveg-
ir, dimmbláir uxahryggir fjallanna í
fjarska, stöðvarhús úr hvítum og gulum
tígulsteini, vatnsgeymirog hvítar
kirkjur, símalínur sem risu og hnigu. Allt
þetta þaut framhjá blindum augum
Maju undir bláum himni sem minnti
fremur á apríl en febrúar.
Maja fékk sér banana.
En hvað allt var erfitt.
Vissulega er það ekki alltaf sem að-
alpersónan er sannfærandi. Fyrir kem-
ur ritgerð frá sjónarhóli fullorðins, sem
lýsa á hugarheimi hennar (bls. 77):
Það var eins og hver dagur væri
orðinn svo mikilvægurá einhvern hátt,
maðurlærði marga hluti en vissi ekki
almennilega hvernig átti að bregðast
viðþeim. Stundum var maður sjálfsör-
uggur og glaður og nærri fullorðinn, en
á næsta augnabliki saknaði maður
mömmu sinnar og langaði mest til að
fara aðgráta. Kannski varhún
seinþroska . .. aðrar stelpur virtust svo
öruggar með sig. Þegar hún hugsaði til
þess hvernig hún hafði hagað sér í
haust, þegar hún hélt að hún væri ólétt,
fannst henni að hún hefði verið ruglaðri
og óákveðnari en tilefni hefði verið
til. . . en ekki gat hún gert að þvíhvern-
ig hún var.
Ég hef ekki trú á því að unglings-
stúlka komist svona að orði. Ég held að
þetta sé sett hér til að réttlæta and-
stæður í fari hennar sem stafa af því að
hún á í senn að höfða til lesenda sem
ímynd þeirra og vera þeim til fyrir-
myndar. Til dæmis um þetta síðar-
nefnda er það, að ekkert kynslóðabil er
milli hennar og ömmunnar, hún er stolt
af ömmu sinni gagnvart jafnöldrunum
(enda er amman fullkomin!). Vissulega
leysir stúlkan ekki öll vandamál sín í
bókinni, en hún fer að takast á við þau.
Hún áttar sig á eigin tilfinningum og fer
að gera kröfurtil elskhuga síns, þótt
hún sé hrædd um að missa hann. Einn-
ig hér er hún ótrúlega þroskuð í tali (bls.
108):
- Skilurðu ekki að þetta frelsi ersamt
fyrst og fremst fyrirstráka, æpti Maja.
Ég get vel ímyndað mér, að þú hafir
djöfull fínt frelsi, þú sem veður í stelpum
og veitirþeim óviðjafnanlegar fullnæg-
ingar eins og einhvers konar graðfoli
með... töfratyppi, galdurinn felstíþví
að sýna eins litlar tilfinningar og hægt
er.
Það er hætt við að aðalpersónan
verði nokkuð óljós, þegar hún rúmar
svo miklar andstæður, er í senn að lifa
aðstæður sínar og tala um þær úr mik-
illi fjarlægð og af sálfræðiþekkingu (síð-
asta setningin).
En þetta er vegna þess að bókin
mótast öll af málflutningssjónarmiðum.
Hún á að gefa alhliða yfirlit um vanda-
mál sem steðja að slíkri stúlku, og höf-
undur leggur sig fram um að sjá þau frá
sjónarhóli unglings. Þáert.d. haldinn
umræðufundur um jafnréttismál heima
hjá henni og málin rædd frá öllum hlið-
um, líka sú kúgun sem karlmennsku-
hugsjónin er strákum, og íhaldssjón-
armið verkalýðsstéttar fá einnig að
koma fram (bls. 84):
Ég vil að konan mín geti verið heima
hjá börnunum en þurfi ekki að slíta sér
út í einhverri skítavinnu!
Mér sýnist ótvírætt að hér sé bók af
því tagi, sem nefnd var í upphafi
greinarinnar: bók sem tekur skipulega
á sérstökum vandamálum unglinga frá
þeirra sjónarhóli og stefnir þannig að
því að þeir öðlist sjálfstæði, en ekki að
því að þeir aðlagist tilteknum óskum
fullorðinna. Hér er t.d. tekist á við
vanda kynlífsins, þar sem Töfftýpa á
föstu segir bara: Hókus, pókus - ekk-
ert mál.
Hlutverk listarinnar
Löngum hefur verið sagt að málefna-
leg umfjöllun um efni væri andstæða
skáldlegrar umfjöllunar. Gegn þessu
viðhorfi hefur bandaríski bókmennta-
fræðingurinn Wayne C. Booth snúist í
skemmtilegri bók, The Rethoric of Ficti-
on (Chicago 1961). Hann sýnir þar að
beinn málflutningur höfundar, umfjöllun
hans um persónur og önnur ritgerðar-
kennd innskot hans í söguna, tíðkast í
mörgum afbragðsskáldverkum. Og því-
líkt efni þarf alls ekki að spilla skáld-
skapnum. Þvert á móti spinnst það oft
vel saman við skáldskapinn og magnar
hann - í verkum svo sem Stríð og
friður, Tom Jones og mörgum fleirum.
íbókinni Vorið þegar mest gekk á er
um annað að ræða. „Vandamálaum-
fjöllun" ræður alveg ferðinni svo að
mynd aðalpersónunnar skekkist jafnvel
og deyfist. Mér sýnist bókin gera
vandamálum unglingsstúlku rækileg
skil á þann hátt sem ætti að höfða
almennt til unglinga. Má þá ekki vel við
una? Er raunhæft að búast við að hún
sé þar að auki mikið skáldverk? Þurfa
unglingar nokkuð annað - hafa þeir að
auki þörf fyrir listaverk?
Já, svo sannarlega.
Það veit sá sem reynt hefur að lista-
verk veita lesendum sínum frelsi sem
málefnaleg umfjöllun getur aldrei veitt.
Hversu lýðræðisleg og róttæk sem slík
umfjöllun er, þótt hún taki fyrir raun-
veruleg vandamál lesenda og hjálpi
þeim við að skilja þau, fjallar hún um
þau fyrst og fremst á vitsmunalegan
hátt - höfðar til eins hæfileika lesenda
af mörgum. En skáldverk sendir út á
mörgum bylgjulengdum i senn og þvi
vekur það lesendum tilfinningu fyrir
samræmdri heild - sem er raunar
reynsla þeirra fremur en einkenni á
skáldverkinu. Ljóð raðar niður hug-
myndum, segir sögu eða lýsir aðstæð-
um átilteknu augnabliki. Enjafnframt
dregur það upp myndir, höfðartil skynj-
unar lesenda á hljóm og hrynjandi og
loks heildarbyggingu. Skáldsaga fléttar
saman staðarlýsingar, persónusköpun,
atburðarás og fleira, og höfðar jafn-
framt til skynjunar lesenda á heildar-
byggingu. Allur persónuleiki skáldsins
er virkur við sköpun skáldverks, og
þegar vel tekst til höfða þau Ifka til alls
persónuleika lesenda, meðvitaðs og
dulvitaðs, skynsemi þeirra og tilfinn-
inga.
Það er mikil glópska að krefjast þess
að „bókmenntirverði með í baráttunni
fyrir betri heimi". Þær eru með í sjálfum
sér - með því einu að vera raunveru-
legur skáldskapur. En til að þær verði
það, verður skáldskapurinn að vera
æðsta og rauna eina markmið skálds-
ins, ekki fræðsla eða boðskapur. Því er
rangt að láta innihald - siðaboðskap,
trúrækni, þjóðernisstefnu eða annað -
ganga fyrir bókmenntagildi. List er hin
æðstu lífsgæði. Reyni einhverað
svipta fólk henni, er hann óvinur fólks-
ins, hvaða hugsjónirsem hann kann að
bera fyrir sig.
Bjartsýni
En hvar ættu þá unglingar að kynn-
ast skáldskap? Augljóslega ekki í blöð-
unum sem neinu nemur og ekki i sjón-
varpi. (útvarpi er skáldskapur oft fluttur
og er það lofsvert. Það nægir þó ekki
því skáldskapur þarf oft yfirlegu og
ÞJÓÐLlF 71