Þjóðlíf - 01.08.1987, Blaðsíða 48

L I S T I R
Svarta skýið
Á Kjarvalsstödum
ALDREI FÓR ÞAÐ svo aö sumarið yröi ekki
gjöfult myndlistinni. Þar eð enginn gerir sér
miklar vonir um stórtíðindi á þessum árstíma
er upplagt að efna til yfirgripsmikilla og lang-
varandi sumarsýninga. Ef vel tekst til eru þær
athyglisverðar en sjaldnast ná þær því marki og
alltof oft eru þær hreint og beint lélegar.
En nú er gott sumar og margar stóru sýn-
ingarnar í gæðaflokki. í Norræna húsinu var
t.a.m. yfirlitssýning á verkum Jóns Gunnars,
merkasta og margslungnasta myndhöggvara
okkar og „föður" heillar kynslóðar framsæk-
inna listamanna. Því miður þarf lengri frest en
mér er skaffaður hér, til að rekja með góðu
móti hnoðuna eftir völundarhúsi þessa
Dædalosar. Mig óar nefnilega við gini af-
styrmisins; heimskunnar með nautshausinn,
sem ávallt gleypir gagnrýnendur þegar þeir
flýta sér um of.
Ég sný mér því að Kjarvalsstöðum en þar
hafa verið tvær ágætar sýningar. í austur-
salnum og á göngum eru verk eftir Kjarval.
Einkum eru gangarnir athyglisverðir en þar
eru teikningar, sem flestar hafa verið í geymslu
og ekki sést áður, a.m.k. ekki um langt skeið.
En Kjarvalssýningin verður einnig að bíða
betri tíma.
í vestursalnum var nefnilega skammærri
sýning sem var engu minna markverð en
sumarsýningin á verkum Kjarvals. Hún bar
yfirskriftina „Svarta skýið", vegna þess að
Hannes Lárusson, einn þátttakenda, fylgdi
henni úr hlaði með hugleiðingu undir þessu
heiti.
Raunar var heitið í litlu sambandi við sýn-
inguna, þótt ritgerð Hannesar sé athyglisverð
út af fyrir sig. Auk hans tók þátt úrvalslið 8
listamanna; oeirra ívars Valgarðssonar, Erlu
Þórarinsdóttur, Jóns Óskars, Sverris Ólafs-
sonar; Huldu Hákon og Birgis Andréssonar.
Allt eru þetta listamenn með skýrar og ákveð-
nar meiningar og svo blessunarlega sjálfstæðir
að ekki þarf að bera að vitum vasaklút til að
forðast ýldulyktina af klíkuskapnum sem tröll-
reið öllum samsýningum á árum áður.
Nei, Hér var á ferð spennandi sýning, laus
við fúin „manifest" á borð við „Við málum
bara með olíu", „Guð, við þökkum þér, að við
erum ekki eins og aðrir menn", eða annað
hvimleitt faríseabull, sem er ekki annað en
skjól fyrir ósjálfstæða aumingja svo þeir geti
rottað sig undir vemdarvæng sterkra ein-
staklinga með stalíníska tendensa.
Því það er staðreynd að allir bestu listamenn
íslands og þótt víðar væri leitað, voru sjálf-
stæðir einstaklingar sem aldrei döguðu uppi í
akademíum og reyndu heldur aldrei að troða
list sinni upp á aðra, sem akademískri formúlu,
svo allir yrðu eins og þeir. Sjálfstæður lista-
maður er alltaf eins og kötturinn, sem fer sína
48
leið og hefur níu líf, svo hann geti endurhlaðið
battaríin og hvæst með betri árangri á skóla-
spekingana.
Ivar fer sína leið með því að gæða stein-
steypuna nýju lífi og formfræðina inntaki íron-
ískrar hugsunar. Hugmyndir hans eru tærar og
lausar við yfirlætislegan rembing. Þess vegna
eru höggmyndir hans svona lymskulegar. Þær
byrja nefnilega ekki að verka á mann fyrr en
eftir á, en þá opinberast manni slagkraftur
þeirra. Erla og Halldór kafa ofan í táknheim-
inn, hvort á sinn hátt. Erla er dulari og sálrænni
og sumpart alvörugefnari í hlédrægni sinni.
Halldór er hlutlægari, holdlegri eða fysískari
og húmorískari; hlaðinn sprengikrafti þess
sem vill „mála heiminn, svo hann verði allur að
frumskógi krassandi tákna".
Ætla mætti að Hannes réri á svipuðum mið-
um en svo er ekki. Nafngiftir verka hans bera
með sér krítísk og íronísk gildi sem ekki verða
skorin frá táknmyndum hans. Hið Ducham-
píska sjónarmið „nafngiftin er aðalatriðið",
litar teikningar hans og breytir eðli þeirra; gef-
ur þeim m.ö.o. merkingarfræðilegt gildi. Birgir
heldur einnig tryggð við Duchamp, sem Fry
var að útmála sem fallin engil. Birgir er sífellt
að verða öruggari í sambræðslu sinni á verk-
legum og hugmyndrænum þáttum. Gott ef
hann er ekki eini listamaðurinn hér á landi sem
enn heldur uppi merkjum naumkenndrar hug-
myndlistar í höggmyndalist og tekst ávallt að
finna í henni nýjan og ferskan flöt.
Sverrir Ólafsson var eini myndhöggvarinn á
sýningunni sem fæst við hefðbundið svið
formalismans. Hann sýndi þó að lengi má
sækja í þá sjóði án þess að þeir verði þurr-
ausnir, einkum ef húmorinn er hafður með í
farteskinu. Kees fetar einnig mörk hins hefð-
bundna en tekst frábærlega að forðast klisju-
kenndar gildrur grafíklistarinnar. Snigill hans
er snjall og forðar myndunum frá því að daga
uppi í markleysu.
Hulda Hákon er völvan í hópnum. Hún hef-
ur þessa yfirsýn sem spákonur hafa. Hún getur
séð heimsborgina og heimskautslandið; selinn
og schaeferhundinn í sömu svipan, þótt
ómælisvíðáttur skilji að. Það sem hún nær ekki
að sjá spyr hún af hrafninum. Sökum þessa á
hún e.t.v. eftir að sjá gegnum „Svarta skýið" á
undan öllum hinum.
Jón Óskar leitar ekki svara. Hann fæst við
stund og stað með því að varpa upp risastóru
andliti nútímans sem aldrei spyr neins. Það er
andlitið á dúkkunni hans dr. Frankensteins,
þeirri sem veður hugsunarlaust um allt í
spastísku jafnvægisleysi. En hún hefur fengið
andlitslyftingu á „bjútíparlornum", svo nú
vilja allir líkjast henni og taka sér til fyrir-
myndar. Jón Óskar er rómantíkerinn í hópn-
um og sýn hans er ekki bjartari en Maju
Shelley á öldinni sem leið. Og hvílík sýn; það
þyrmir bókstaflega yfir mann.
Og þá er auðvitað komið að spurningu
dagsins: Var sýning nímenninganna dæmi um
list á tímum kreppu? Það held ég ekki. Þótt
yfírskriftin ætti e.t.v. vel við hina risastóru og
þungu mynd Jóns Óskars, þá var bölsýnis-
sjónarmiðið í ritgerð Hannesar dálítið á skjön
við inntakið í sýningunni. Reyndar er bölsýni
sumra manna orðin svo sjálfvirk að um
hreinasta „hnoð" er að ræða. í hana vantar
sjónarmið túlkunarfræðinnar og þá sögulegu
vitund sem hún boðar. Þess vegna hljómar það
svo hjárænulega þegar alltaf er verið að klifa á
„kreppu módernismans", á sömu „pómósku"
nótunum.
Eftirlæti post-módernista er að tönnlast á
háskalegum „áhrifamætti tjölmiðlanna". AIH
sem nenna að hugsa um það vita að fjölmiölar
hafa engin einustu áhrif. Þeir eru einungis
bergmál áhrifalausra neytenda þessara sömu
fjölmiðla og sníða sér stakk eftir því. Morgun-
blaðið, Þjóðviljinn, DV og hvað þau nú heita
öll sömul, koma lesendum sínum aldrei á
óvart. Þau bergmála einungis skoðanir lesenda
sinna að eilífu, svo þau tapi þeim ekki og fari á
hausinn.
Þetta kalla ég „sefjun" en ekki „áhrif", því
það sem er ekki fært um að breyta hugmynd-
um annarra er að mínum dómi áhrifalaust.
Þess vegna held ég að „Svarta skýið", þ.e-
sýningin í vestursal Kjarvalsstaða, sé miklu
áhrifameiri en allir grautlinir fjölmiðlar lands-
manna til samans, hversu útbreiddir sem þuif
eru.
Að endingu: Kollega mínum á Þjóðviljan-
um fannst meiri heiðríkja yfir Kjarvalssýning'
unni en „Svarta skýinu". Ég er honum ósam-
mála, vegna þess að hvergi er Kjarval betri en
þegar dumbungurinn er sem mestur í myndum
hans og þar með sálu hans. Það sem fyr>r
Kjarval var „svart ský" sýnist okkur nú heið-
ríkja, bara vegna þess að fortíðin er alltaf svo
heiðskír miðuð við líðandi stund.
En það er ekkert gaman að eih'fri heiðríkju-
Það er gaman að glímunni við „svarta skýið'
og þess vegna er Kjarval svo stór þegar hann
tekst á við dumbunginn. Alveg eins og Shake-
speare, sem spurði sig í kreppu „Að vera eða
vera ekki", eða Michelangelo, þegar hann
skrifaði átakanlegustu sonnettumar sínar. Þess
vegna er bölmóður út af kreppuástandi og
söknuður eftir horfinni heiðríkju aldrei t'1
neins, því shkt fær engu áorkað og er þ.aT
fullkomlega áhrifalaust.
• Halldór Bjöm Runótfsson
J