Þjóðlíf - 01.08.1987, Blaðsíða 66

TÆKNI&VÍSINDI
NÁTTÚRA ÍSLANDS
•Tjónasvæöi stærstu skjálfta á Suðurlandi. Dregin er lína umhverfis svæði þar sem meira en
helmingur húsa á hverjum bæ gjörféll í skjálfta.
Suðurland í skjálftahættu
Litlar rannsóknir
SÍÐLA í MAI skalf Suöurland í jarðhræringum
sem áttu upptök í eldstöðvakerfi austan
Heklu. Heitir það í Vatnafjöllum. Skjálftinn
mældist nærri 6 stigum á Riehter-kvarða og
rúmum mánuði síðar varð annar minni mun
vestar á Suðurlandi. Hræringamar hafa minnt
menn á stóra Suðurlandsskjálftann eins og
reyndar oft áður undanfarna áratugi. Oft
hefjast umræður um hann eftir skjálftana en
þær hverfa jafnan fljótt úr fjölmiðlunum. Samt
verður að telja Suðurlandsskjálfta nokkuð al-
varlega ógnun við byggð á Suðurlandsundir-
lendinu og spumingar hafa oft vaknað um
réttan viðbúnað við honum.
FRÁ 1157. Fyrstu rituðu heimildir um stóran
skjálfta á Suðurlandi eru frá 1157. Síðan þá
hafa jarðhræringar valdið tjóni þar að minnsta
kosti 33 sinnum eða að jafnaði fjórum sinnum
á öld. Sumir landskjálftamir tengjast Heklu-
gosum. Er því líklegt að eiginlegir, stórir
Suðurlandsskjálftar hafi orðið nálægt 20 sinn-
um frá landnámi; með 50 til 60 ára millibili að
jafnaði. Til dæmis eru til öruggar heimildir um
að bæir hafí hmnið í jarðhræringum 14 sinnum
á átta öldum í Ölfusinu. Talið er að öflugustu
skjálftarnir hafi dunið yfir 1784. Stærð hörð-
ustu skjálftanna er um 7,5 stig á Richter-
kvarða. Það þýðir að öflugustu Suðurlands-
skjálftar eru 50 - 100 sinnum stærri en skjálft-
inn í Vatnafjöllum um daginn. Þeir eiga sér
ennfremur oftast upptök mun vestar á Suður-
landi; á svæði frá Landssveit vestur í Flóa og
eru upptökin breytileg í einni og sömu skjálfta-
hrinunni. Ein hrina getur staðið yfír í nokkra
daga eða fáeinar vikur en væntanlega eru þá
mjög fáir skjálftanna vemlega harðir.
Áhrif Suðurlandsskjálfta em metin eftir
stigakvarða Mercallis (frá einu stigi til 12
stiga). Af heimildum má ráða að áhrif hörð-
ustu hræringa hafa náð að verða, staðbundið
auðvitað, á bilinu átta til ellefu stig. Þá verður
mikið tjón á mannvirkjum innan nokkurra
tuga kílómetra frá upptökunum.
PLÖTUSKRIÐ OG NÚNINGSSPENNA.
Jarðskjálftar em tíðir á íslandi. Líkt og með
flesta þeirra er skýringa á Suðurlandsskjálftum
að leita í svonefndu plötuskriði. Víðast hvar
eru stóru plöturnar tvær sem bera uppi hvor
sinn hluta landsins, að færast í sundur. En fynr
Norðausturlandi og á Suðurlandsundirlendinu
er hreyfíngin önnur. Þar eru kaflar á plötu-
jöðrunum sem ganga á mis í láréttum fleti; rétt
eins og þegar fjöl er söguð að endilöngu °S
hlutarnir færðir í gagnstæðar áttir og lámir
núast saman. Þannig raða upptök Suðurlands-
skjálfta og smærri hræringa á Suðurlandi sér a
mjótt belti sem stefnir austur-vestur og brúai
bil milli gossvæða á Reykjanesskaga og eld'
stöðvakerfa fyrir miðju Suðurlandi (Hekla
o.fl.). Á yfirborði jarðar sjást brotalínur með
norðlægri stefnu eftir nær öllu beltinu.
Efri jarðlög íslands em úr stökku efni. Þega(
löturhægt plötuskriðið magnar upp spennu 1
lögum Suðurlandsins með því að núa þellT1
saman í beltinu kemur að því marki að ÞaU
bresta. Enda er nóg af gömlum brotalömum
þeim. Uppsöfnuð spennan losnar skyndileg®
og stórir landskikar hrökkva til. Ef jarðlog1
létu hægt og sígandi undan í takt við pld|U
skriðið, gæti spenna ekki safnast fyrir í Þel
En svo meðfærilegar em lagskiptar undirs1
ur okkar alls ekki.
66