Fréttatíminn - 12.06.2015, Blaðsíða 32

Gunnar Smári Egilsson
skrifar um mat og
menningu frá Montmartre
gunnarsmari@frettatiminn.is
M
aðurinn er hópdýr eins
og hundarnir, aparnir og
svínin. Einstaklingurinn
verður ekki fullkomnaður
nema í hópnum. Í hópnum
er hans annað sjálf. Og það er ekki hægt að
skilja manninn eða mannfélagið, og enn síður
vanda þess, nema að ganga út frá þessum
byrjunarreit. Að við séum í grunninn hópdýr.
Að við treystum frekar á vitið í hópnum en
það litla vit sem við berum hvert um sig í
kollinum. Og kannski treystum við ekki í
raun vitinu í hópsálinni. Kannski erum við
ekki hinn vitiborni maður heldur frekar hinn
spyrjandi eða leitandi maður. Hinn andlegi
maður. Jafnvel hinn trúgjarni maður.
Hin dýrin kalla okkur ekki vitiborin
Heimildarmyndin Cave of Forgotten Dreams
(2010) eftir Werner Herzog fjallar um rúm-
lega 30 þúsund ára gamlar myndir sem for-
feður okkar og -mæður máluðu á veggi hella
í Chauvet í Suður-Frakklandi. Þetta er ekki
ein af betri heimildarmyndum Herzog; en
alls ekki slæm fyrir það – Herzog hefur gert
margar góðar myndir. En það er þess virði að
sjá þessa mynd um hella gleymdra drauma;
þó ekki væri fyrir nema eina setningu undir
lok hennar. Eftir að áhorfendur hafa skoðað
hellamyndirnar, fræðst um uppruna þeirra og
aldur og hlýtt á vangaveltur um tilgang þeirra
og listrænt gildi er skotið inn viðtalsbút við
Jean Clottes, fyrrum barnaskólakennara,
sem lærði fornleifafræði með vinnu þar til
hann varði doktorsritgerð rúmlega fertugur
og helgaði eftir það líf sitt og starf forsöguleg-
um mönnum; hafði meðal annars yfirumsjón
með hellamálverkunum í Chauvet áratugum
saman og skrifaði margt um þau, bæði fyrir
og eftir að hann fór eftirlaun. Clottes sker sig
frá öðrum viðmælendum Herzog í þessari
mynd, og ekki síður Herzog sjálfum, fyrir það
hversu bjart yfir honum. Hann er eilítið glett-
inn þegar hann bendir á að nafngiftin homo
sapiens, eða hinn vitiborni maður, er ekki
eitthvað sem við áunnum okkur. Það kallar
okkur enginn þessu nafni nema við sjálf.
Sitjum enn á hellisgólfinu
Í myndinni reynir Herzog að elta kenningar
Jean Clottes og draga fram að það eru önnur
öfl en vitið sem eru sterkust í manninum.
Og þá er alls ekki átt við heimskuna í sjálfu
sér; heldur að maðurinn geti ekki reitt sig á
vitneskju sína til að lifa af í þeirri veröld sem
hann skilur að svo takmörkuðu leyti. Til þess
hefur maðurinn alltaf vitað of fátt. Og mun
líklega vita of fátt í nokkra mannsaldra enn.
Einkenni mannsins sem skepnu eru í raun að
geta spurt stærri spurninga en hann getur
svarað. Hann lifir ekki sáttur í veröldinni
sem hann skilur ekki heldur reynir sífellt að
ná utan um hana. Hann er eins og leikari á
sviði lífsins með gagnrýnanda á öxlinni, sem
reynir sífellt að ráða um hvað sköpunarverkið
snýst. Maðurinn er dýr sem veit af takmörk-
unum hlutverksins og sættir sig illa við þær.
Honum er eðlislægt að skyggnast inn í það
óþekkta; rannsaka, dreyma, spekúlera,
fantasera.
Cave of Forgotten Dreams dregur því upp
mynd af homo spiritualis eða hinum andlega
manni, en það vill Jean Clottes frekar kalla
mannskepnuna en að kenna hana við vit.
Myndin veltir upp spurningum um hvort
við höfum svo mikið breyst síðustu rúm 30
þúsund árin; hvort tilfinningar okkar, sjálfs-
mynd og hugmyndir séu ekki ennþá fremur
sprottnar af vangaveltum okkar um hvað
kunni að leynast á milli og handan haldbærr-
Hvort viltu að veröldin sé ský eða klukka?
Við höldum áfram að greina hið
andlega hrun að baki framleiðslu-,
-dreifingar, -sölu og -neyslu á mat á
undanförnum áratugum og komum
við í hellum fornmanna, skjala-
geymslum sköpunarverksins, vatna-
skilum trúar og vísinda og ágætum
bókum og bíómyndum.
ar þekkingar og vissu; en þeim fáu þekking-
armolum sem við getum reitt okkur á.
Regla í stað óreiðu
Ef þessi er staða mannsins í heiminum er
kannski ekki að undra að hann hafi lítið
getað reitt sig á vitið. Alla vega vit í hefð-
bundinni merkingu. Þar sem vitið hefur fyrir
löngu áttað sig á að það nær ekki utan um
skynjun mannsins á veröldinni hefur það
reynt að teygja út landamæri sín og búið til
hugtök um félagslegt vit, tilfinningalegt vit
og mörg fleiri vit. Líkast til andlegt vit einnig.
En þar sem við vitum að aparnir og hund-
arnir búa yfir miklu félagslegu og tilfinninga-
legu viti; skulum við halda okkur við þrönga
skilgreiningu á hinum vitiborna manni og
ganga út frá því að það sé uppsöfnuð vitn-
eskja um sannanlega og mælanlega hluti.
Það var hinn sænski Carl Linnæus sem
setti þennan merkimiða á manninn, homo
sapiens — hinn vitiborni maður. Carl var
hinn mikli skjalavörður sköpunarverksins og
skipaði hverri lífveru niður á sinn bás, í sinn
flokk, hóp, ætt, stétt, kommúnu, fjölskyldu og
önnur viðurkennd sambúðarform. Hann vildi
beisla skýin og breyta þeim í klukku. Við
þurfum því ekkert að velkjast í vafa um hvaða
merkingu Carl lagði í vitið í latneska orðinu
sapiens. Fyrir honum hefur það verið hæfnin
til flokkunar og stokkunar, uppsöfnunar og
uppstöflunar á vitneskju sem smátt og smátt
varð að nýju sköpunarverki mannsins sjálfs;
manngerðri þekkingarveröld sem hæfði
manninum betur en óreiða náttúrunnar.
Tveir kostir og annar skemmtilegri
Menn hafa síðan sætt sig misvel við þennan
skipulagða heim Linnæusar og félaga. Mig
minnir að það hafi verið Karl Popper sem
notaði myndíkinguna sem ég nefndi; af skýj-
um og klukkum. En þá má vera að hann hafi
sótt hana einhvert. Sú myndlíking á að segja
okkur að sumt í veröldinni gengur eins og
klukka. Ein orsök hefur ætíð sömu afleiðing-
ar. Það er hægt að sanna með vísindalegum
tilraunum og kalla náttúrulögmál. Sá sem
neitar að sætta sig við þá niðurstöðu hafnar
mikilvægri vitneskju til skilnings á veröld-
inni og sjáfum sér; stundar vitleysu – leysir
upp það litla vit sem honum var gefið.
Gallinn er að þetta virðist bara eiga við um
suma hluti í sköpunarverkinu. Aðrir hlutir,
og ekki síst lífverur og þar með við sjálf, virð-
umst alls ekki hegða okkur eftir neinum við-
líka lögmálum. Við erum ekki klukkur held-
ur ský, segir Karl. Hjá skýjunum leiða sömu
hlutir ekki alltaf til sömu niðurstöðu. Alla
vega ekki svo við getum merkt það. Auðvitað
er mögulegt að svo margir hlutir hafi áhrif
á skýið að okkur sé ómögulegt að merkja
orsakasamhengið millum þeirra. Samhengið
kann að vera þarna þótt við skynjum það
hvorki né skiljum. En miðað við þann heila
sem við þurfum að notast við og þá uppsöfn-
uðu þekkingu sem er okkur aðgengileg eru
skýin, og þar með við sjálf, okkur að mestu
óskiljanleg. Þar virðast hlutir geta orðið til úr
engu, stór fyrirbrigði sprottið af sáralitlu til-
efni og önnur mikilfengleg gufað upp án þess
að við áttum okkur á hvers vegna.
Thomas Mann lét Felix Krull sinn út-
skýra þetta svo að við stæðum frammi fyrir
tveimur kostum. Annars vegar heimi sem var
mælanlegur og útskýranlegur, lítill og leiðin-
legur. Hins vegar veröld sem var óútskýran-
leg, margbreytileg og flókin, ógnarstór og
stækkandi, lifandi og kvik. Felix Krull valdi
seinni kostinn, fyrst og fremst vegna þess að
hann var skemmtilegri.
Vitibornir menn á meðal vor
Auðvitað er til fólk sem lifir fyrst og fremst í
öðrum þessara heima og forðast hinn. Þetta
eru kannski hinir einu og sönnu homo sapi-
ens og homo spiritualis; tvær ólíkar tegundir
sem deila plánetunni á sama tíma.
Homo sapiens reynir að lifa í veröld sem
er knúin áfram af gangverki klukkunnar og
lítur á óreiðuna þar fyrir utan sem verkefni
framtíðarinnar. Með tímanum mun gang-
verkið að baki skýsins verða afhjúpað. Það
er til lítils að velta skýinu fyrir sér þangað
til. Betra að bíða þess að leiðarvísirinn verði
gefinn út.
Homo spiritualis hefur hins vegar látið
sig falla í óreiðuna og lifir í veröld þar sem
meira og minna allt er mögulegt og allt getur
og hefur áhrif hvað á annað. Satúrnus getur
lægt tilfinningar okkar, við getum bægt
ólukku frá okkur með því að berja þrisvar
í tré og öðlast eilíft líf með réttri breytni,
heitum bænum eða bara fyrir náð og blessun
afls sem er okkur svo miklu æðra að við fáum
það aldrei skilið.
En flest tilheyrum við báðum þessum
heimum – eða hvorugum almennilega.
Dveljum kannski oftast á milli þeirra; jafn
skeptísk á báðar áttir. Margir hafa hins vegar
lagt áherslu á að við komum okkur upp hæfni
til að skilja báða heima; í það minnsta að við
skynja þá báða. Svo þær verði sameiginlega
að veröld sem við getum unað okkur í –svo
notuð séu hugtök úr daglegri umræðu á Ís-
landi.
Móses klukka og skýið hann Jesús
Einn af þeim sem gerði sér grein fyrir að
ómögulegt væri að sameina þessa heima en
taldi jafn nauðsynlegt að við áttuðum okkur
á hvað tilheyrði hvorri veröld; var Marteinn
Karl Popper talaði um muninn á
klukkum og skýjum og mikilvægi þess
að ætla skýjunum ekki að hegða sér eins
og klukkur.
Marteinn Lúther þekkti eðlismuninn
á ólíkri upplifun á heiminum og okkur
sjálfum og vildi skipa hvorri tegundinni
til síns sætis í vitundinni og samfélaginu.
Carl Linnæus skipaði öllu í heiminum og
öllu því sem í því bærðist til síns flokks,
hóps, tegundar, stéttar og fjölskyldu.
Hann rúðustrikaði sköpunarverkið.
Thomas Mann lét Felix Krull standa
frammi fyrir vali um hvort hann vildi lifa
sem klukka eða ský. Felix vildi vera ský
af því það er skemmtilegra.
Hellarnir í Chauvet í Suður-Frakklandi geyma myndir sem lýsa stöðu mannsins frammi fyrir hinu óútskýrða; staðan sem hann hefur svo sem enn í dag.
32 matartíminn Helgin 12.-14. júní 2015