Tímarit Máls og menningar - 01.11.1943, Blaðsíða 122

232
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
ins er grunntónn skáldsögu Jóhannesar úr Kötlum, djúpt skynjaður. Það eru
brot af skáldinu í ýmsum persónum bókarinnar. Hann er sjálfur hinn tvíráði
bóndi, sem lítur með skelfingu á jiað, sem er að gerast, því að bann fær við
ekkert ráðið, getur engu bjargað. Með Mána á hann sannfæringuna um það,
að betri tímar séu að rísa, en jafnframt með bóndanum vantrú á að geta af
heilli sál fagnað þeim, sameinast stormi og straumi hinnar nýju aldar. Hann
svíður undan að geta ekki sjálfur tekið fullan þátt í atburðunum, barizt á
þeim vígstöðvum, þar sem úrslitin eru báð. Haraldur, sem barðist í liði lýð-
veldissinna á Spáni, Máni, er fór sjálfboðaliði til Rússlands, eru persónugerð-
ar óskir Jóhannesar sjálfs. A þeim örlagatímum, sem nú eru, er hver sá, er
finnur dýpi þeirra, vansæll að geta ekki lagt allt í sölurnar fyrir sigur þess
málstaðar, sem er lífið sjálft og framtíðarvon mannsins.
Hinn hlutlausi Islendingur befur lent í ógæfusamri aðstöðu. Ríki, sem
telja sig vera að berjast fyrir málstað frelsis og komandi sigurtíma, verða
til að hertaka landið. I brjósti liins þjóðholla byltingarmanns berjast and-
stæðar tilfinningar. Ilann vill styðja hinn alþjóðlega málstað frelsisins, en
tortryggir þann aðila, sem leggur hald á frelsi þjóðar hans sjálfs. Hverir voru
Bretar, sem hertóku land okkar. Frá bæjardyrum hins einstrengingslega ætt-
jarðarvinar eru þeir fjandmenn Islendinga og ekki annað. í augum verka-
mannsins, er sér þá blanda sér í deilur hans við innlenda atvinnurekendur,
eru þeir stéttakúgarinn gamli, flytjendur auðvalds en einskis frelsis. I augum
liins alþjóðlega byltingarmanns eru þeir samherjar. En einnig hann vantreyst-
ir þeim. Hvað eru þeir í augum lýðveldissinnans, er barðist á Spáni? Þar
var tækifærið til að verja frelsið og hindra þá skelfingu, sem er hin nýja
heimsstyrjöld. En hvað gerðu þeir? Drápu niður frelsið og undirbjuggu
þessa styrjöld. Það er síður en svo rökleysa, eða langsótt að hefna þess hér,
eins og hinn sturlaði Haraldur gerir, er hann les nafnspjald Englendingsins
og svip hans í augum systursonar síns. Eða stórauðvald Bandaríkjanna. Hvað
var það að gera hingað? Leggja allt þetta á sig til þess að vernda okkur og
styðja Rússann? Gat verið, en traustið entist ekki til þess, að allir gætu af
heilum hug gengið í þeirra lið, manna, er hér tróðu stígvélum hermannsins
á friðlýstri grund Islands. Allt þetta gerir hlutleysi Islendingsins svo bölvi
fyllt, íhlutun hans svo tvíráða, tætir sundur hug og starf.
Ifver er Jóhannes sjálfur: bóndasonurinn gróinn með hjartarólum við land
sitt og þjóð, sonur sveitarinnar, sem komið hefur auga á hinar hatrömmu
stéttaandstæður tímanna, hefur séð alþýðu landanna troðna undir fótum og
svívirta af ræningjastétt auðvaldsins, hins sjúka, græðgisfulla valds, sem
gert hefur allt í heimi að verzlunarvöru, jafnvel sálir og sannfæringu manna.
Hann hefur fyrir löngu af einlægum hug skipað sér í lið alþýðustéttarinnar.
Þar þekkir hann ekkert hik. En tilfinningar hans og mannúð una því aldrei,
hve ótrúlega ógn það kostar að vinna sigur, hvílíkar ótæmandi fórnir og
kvalir á vígvöllunum og að baki vígvöllum. Og þó una tilfinningar hans þ';í
allra sízt, að hann skuli ekki sjálfur geta tekið á sig stærri fórnir, verið