Tímarit Máls og menningar - 01.11.1943, Page 127

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
237
sem órétti eru beittar, og setja þær fram í ljósi ákveðinna atburða. Þær verða
tákn alls óréttar, sem framinn hefur verið gagnvart hverjum einstaklingi á
hverri öld, gagnvart þjóðinni allri í heild.
Halldór velur í Islandsklukkunni ákveðna persónu, sem verið hefur uppi.
Nafn hennar er Jón Ilreggviðsson, er lifði á síðari hluta 17. aldar og fyrri
hluta 18. aldar, því tímabili, er einna skelfilegast er um að litast í sögu Is-
lands. Hann er í fyrstu kærður fyrir mjög algengan „glæp“ á þeim tíma, að
fremja út úr neyð smávægilegan stuld, þegar verzlunaráþjánin var slík, að
mönnum var bannað að verzla nema á ákveðnum stað. Er áþján þessi og önnur
valdhafakúgun prýðilega uppljómuð í fjórða kafla bókarinnar í viðtölum
fanganna, er sitja með Jóni Hreggviðssyni í dýflissunni á Bessastöðum. Eitt-
hvað sérstakt við ævi eða skapgerð Jóns hlýtur að hafa fengið höfundinn til
að velja sér hann að sögupersónu. Við sjáum líka einkenni, er við getum
okkur til, að hafi dregið athygli skáldsins að þessari persónu öðrum fremur.
Jón er ódrepandi harkan, sem aldrei lætur beygja sig, leitar réttar síns út í
dauðann, býður valdinu byrginn og þolir allar svaðilfarir, leiddur aðeins af
einu: blindri réttlætiskennd í brjósti sínu. Jón Hreggviðsson neitar að láta
undan né nokkurn tíma á hlut sinn ganga ómótmælt. „Ef allir létu undan
altaf og alstaðar, létu undan fyrir kaupmanninum og fógetanum, létu undan
fyrir draug og fjanda, létu undan fyrir pestinni og-bólunni, létu undan fyrir
kónginum og böðlinum, — hvar mundi þetta fólk þá eiga heima? Jafnvel IJel-
víti væri slíku fólki ofgott.“ En eitt hefur ef til vill sérstaklega dregið skáldið
að honum: Hann var kærður fyrir að hafa drepið kóngsböðulinn, einn fyrir-
litlegasta fulltrúa konungsvaldsins á Islandi. Islendingur á þessum líma, sem
liefur oröið fyrir því happi að vera ákærður, þótt aldrei nema liann hafi verið
saklaus, fyrir að myrða fyrirlit’egasta fulltrúa kúgunarvaldsins og hefna með
því niðurlægingar íslenzku þjóðarinnar, hefur að dómi höfundarins verið þess
verðugur að vera gerður ógleymanlegur í bókmenntum íslands og meira að
segja fulltrúi réttlætiskenndar þjóðarinnar.
Hryllilegt dæmi um eymd hinnar líkþráu þjóðar þessara alda er það, er
hún var svo langt leidd að þurfa að leggja sér til munns eða nota í bætur
hin dýrmætu fornu handrit. Aldrei hefur jafn ógnarskýru Ijósi verið varpað á
þessi örlög, sem í þeim kafla Islandsklukkunnar, þegar Arnas Arnæus kemur
í fylgd biskups og annars heldra fólks á heimili Jóns Hreggviðssonar til að
leita að blöðum úr Skáldu, og finnur sex þeirra, af fjórtán glötuðum, á rúm-
botni móður hans.
„Gamla konan hætti að gráta þegar hún sá þeir mundu ekki sækjast eftir
neinu verðmætara úr rúmbotni hennar, og svaraði að þau mundu aldrei hafa
verið nema einu fleira en nú, hana dreymdi til að hafa einu sinni fyrir laungu
bleytt upp þessa skinndræsu og slitið úr henni blað til að bæta með brókina
hans Jóns síns, en það var þá v.'taónýtt og hélt ekki þræði; og þegar gestur-
inn spurði hvað mundi hafa orðið af því blaði svaraði konan fyrst að það
hefði enn aldrei verið siður sinn að fleygja neinu nýtilegu, allrasíst nokkru