Tímarit Máls og menningar - 01.12.1961, Síða 14

TÍMARIT MÁLS OC MENNINGAR
meðan þau voru heima á íslandi, höfð til upplestrar vetur eftir vetur, gengu
kannski bæ frá bæ, hönd úr hendi, voru í stöðugri notkun, kynslóð eftir kyn-
slóð. Þeir sem lesið hafa Handritaspjall Jóns Helgasonar sjá þar rakta sögu
margra þessara handrita. Þegar hún er íhuguð öðlast menn á þeim dýpri
skilning. Þá geta hin óásjálegustu, þau sem mest voru um hönd höfð og verst
eru farin, orðið dýrmætust vegna þess vitnisburðar um þjóðaralúð sem þau
bera með sér. Þau voru skóli þjóðarinnar, skemmtun og andlegur aflgjafi,
ljósið í hugskoti fólksins. í þeim skilningi fá handritin sjálf sögulegt gildi,
tengt íslandi, og í ásýnd þeirra speglast örlög þjóðarinnar, lífsbraut og eðlis-
einkenni. Jón Helgason segir í Handritaspjalli:
„íslenzkur maður sem reikar til að mynda um sýningarsalina í British
Museum og sér þar skrúðbækur víðsvegar að úr löndum, bókfellið mjallahvítt
og óvelkt og prýtt hinum fegurstu myndum, lætur sér þá ef til vill koma til
hugar bækur sinnar þjóðar, fáskrúðugar, dökkar og einatt skemmdar. Hann
má þá minnast þess að vel getur verið að hinar íslenzku skræður geymi efni
sem ekki er víst að þurfi að minnkast sín hjá efni hinna, og jafnvel skemmd-
irnar sýna að þær hafa ekki legið ónotaðar í hirzlum og aðeins verið teknar
fram einstöku sinnum tignarmönnum til augnagamans, heldur verið mörgum
liðnum kynslóðum til uppörvunar og gleði ...“
Það efni sem handritin geyma er í fyrsta lagi fornbókmenntir íslendinga:
Eddukvæðin, Völuspá, Hávamál, hetjuljóðin, íslendingasögur, Njála, Egils-
saga, Grettla, Hrafnkatla osfrv., sagnaritin Íslendingabók, Landnáma, Heims-
kringla, goðasagnir Snorra-Eddu, Gylfaginning, Skáldskaparmál, dróttkvæði,
fornaldarsögur, svo að rifjuð sé upp alkunn verk. Lengst mun verða óráðin
dul hvernig þessar bókmenntir urðu til. Hún skilst, segir Halldór Laxness í
íslandsklukkunni, við þá sýn eina að sjá ísland rísa úr hafi. Það er skáldlegt
sjónarmið sem felur þó í sér nýja dul. Landið á sinn hlut í sköpun þeirra,
þjóðin sem landið byggði og myndaði hið einstæða þjóðfélag á fullveldis-
tímunum, hún ól þær í skauti sér svo að orðstír hennar mætti lifa. Hér er eigi
svo að upp úr gnæfi einstakur höfundur, eins og til að mynda Shakespeare
með Englendingum, heldur þroskast á heilu tímabili bókmenntategund sem
ber mótaðan svip, séreinkenni í bókmenntum heimsins, bókmenntir sem
standa einar sér á þeim tíma og ber svo hátt að þær skipa íslendingum sess við
hlið fárra útvaldra. Með því að gera sér þessa grein eigum vér slíkt fram að
leggja sem þjóð að það eitt nægir til að halda uppi málsvörn fyrir íslenzk
þjóðréttindi í aldir fram, enda voru fombókmenntirnar ein meginröksemdin
í sjálfstæðisbaráttunni við Dani. Það sem í því felst að skapa slíkar heims-
348