Tímarit Máls og menningar - 01.12.1961, Side 51

KAFFIHÚSIÖ ROTONDE
23.
Fernand Léger kom af vígvöllunum í venjulegt sex daga orlof og sýndi mér
teikningar, sem hann hafði gert í skotgröfunum. Ég er ekki listgagnrýnandi,
og ég er ekki að skrifa bók um listir; mig langar til að horfa um öxl og
skyggnast um leið inn í framtíðina. Ég tilfæri hér það,semég skrifaði 1916 um
stríðsteikningar Légers; þetta er ekki mat listsögufræðings heldur vitnisburð-
ur samtíðarmanns: „Léger kom með margar teikningar frá vígvöllunum.
Hann teiknaði þegar hann átti hvíldarstund, í jarðhúsum, stundum í skot-
gröfum. A sumar myndirnar hefur rignt, sumar eru hálfrifnar, næstum því
allar eru á hrjúfum umbúðapappír. Undarlegar, leyndardómsfullar teikning-
ar. Já, ég hef aldrei séð þetta, en mér finnst ég hafi séð einmitt þetta, aðeins
þetta. Léger er kúbisti, stundum er hann skematískur, stundum skelfir það
okkur að hann hefur tætt allt í sundur sem við sjáum, — en frammi fyrir mér
er andlit stríðsins, vafalaust. í teikningum hans er ekkert persónulegt, jafnvel
engir Frakkar, engir Þjóðverjar, aðeins fólk. Og verið getur, að þar sé heldur
ekkert fólk, því mennirnir lúta vélinni. Hermenn með hjálma, hestarassar,
strompar vígvallareldhúsa, hjól fallbyssna, — allt eru þetta hlutar úr vél. Það
eru engir litir: bæði fallbyssur og andlit hermanna glata lit sínum í stríði.
Beinar línur, fletir, teikningar sem líkjast tæknilegum uppdrætti, ekkert sjálf-
viljað, ekkert skemmtilega rangt. í stríði er ekkert pláss fyrir drauminn. Það
er vel útbúin verksmiðja til að útrýma mannkyninu. Þessi blöð eru hluti starfs-
áætlunarinnar, og hana hefur teiknað upp góðlyndur Normanni, Fernand
Léger.“
Ég man eitt kvöld. Við sátum á Rotondu og Léger vildi tala, en á stríðsár-
unum var kaffihúsum lokað klukkan tíu. Við keyptum vín og fórum heim á
vinnustofu til Fernands. Fyrsta kona hans, Jeanne, lagleg og hláturmild, mas-
aði og gerði að gamni sínu; hún kom með glös og niðursuðudósir. Allt í einu
dimmdi yfir Léger: hann minntist þess, hvernig hann opnaði niðursuðudósir
með blóðugum byssusting. Þegar hann hafði drukkið rauðvín, lifnaði hann
við og fór að segja frá: „Þar kynntist ég sönnum mönnum. Hvern þekkti ég
fyrir stríð? Appollinaire, Archipenko, Cendrars, Picasso, Modi, þig. En þar
sá ég venjulegt fólk. Veiztu hvað, þegar ég sagði þeim, að ég væri málari,
ákváðu þeir að ég málaði hús. Þessu getur maður verið stoltur af, þetta er
ekki Rotonda.“
Léger sagði oft síðar, að styrjöldin hefði haft úrslitaþýðingu í lífi sínu og
TÍMARIT MÁLS OC MENNINGAR 385 25