Tímarit Máls og menningar - 01.12.1961, Síða 64

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Þessar kenningar Masaryks höfðu
mikil áhrif á millistéttirnar og ýmsa
aðra, sein þeim voru tengdir sterk-
um böndum og vildu ekki skipa sér í
ákveðna sveit. Og Capek reyndist
dyggur sonur stéttar sinnar. Árið
1920 tók hann til starfa í ritstjórn
dagblaðsins Lidové noviny í Prögu
og starfaði þar til dauðadags. í rit-
stjórn þessa blaðs voru ýmsir frjáls-
lyndir menntamenn, flestir þekkt
skáld og rithöfundar. Á þessum árum
hjó Capek vægðarlaust á báðar hend-
ur. Honum hraus hugur við sósíalist-
ískri byltingu og sendi vinstri sósíal-
demókrötum og síðar kommúnistum
skeyti bæði í lausu máli og bundnu,
en jafnframt sakaði hann hið háborg-
aralega dagblað, Þjóðblaðið, um að
„það breiddi út hatur og móðursýki“.
Stofnun tékkóslóvakíska lýðveldis-
ins gerbreytti stöðu tékkneskra (og
slóvakískra) rithöfunda og skálda.
Þeir voru nú leystir undan þeirri kvöð
að hvert orð, sem þeir létu út úr sér
eða rituðu, þjónaði sameiginlegum
málstað þjóðarinnar í baráttu fvrir
tungu sinni og sjálfstæði. Þeir þuiftu
ekki lengur að láta þjóðlega hags-
muni sitja í fyrirrúmi, en gátu nú snú-
ið sér af heilum huga að öðrum verk-
efnum, aðallega þjóðfélagsvandnmál-
um. Þessi breyting gerðist mjög hægt
og hljóðalaust. Eldri höfundar eins
og Alois Jirásek héldu auðvitað
áfram að skrifa skáldsögur í hinum
þjóðlega vakningaranda eða þá
sveitasögur. En menn, sem höfðu náð
fullum þroska um þetta leyti eins og
Karel Capek eða voru enn yngri eins
og Jirí Wolker (1900—1924), völdu
sér önnur viðfangsefni og veltu þá
helzt þjóðfélagsvandamálum fyrir
sér. En Capek var aldrei öreigaskáld
eins og Wolker. Að stéttabaráttu í
þrengsta skilningi þess hugtaks beindi
Capek aldrei höfuðathygli sinni. Auð-
vitað vék hann oft að baráttu verka-
lýðs og vinnuveitenda en hún hvarf í
skugga tveggja vandamála annarra:
afstöðu mannkynsins til tækninnar og
áhrifum siðmenningarinnar á mann-
kynið. Um þessi efni skrifaði Capek
mörg verk á þriðja tug aldarinnar, en
í þremur þeirra (RUR, Almættisverk-
smiðjan og Krakatit) setti hann skoð-
anir sínar skýrast fram.
Leikritið RUR (Rossum’s Univer-
sal Robots) var fyrst leikið í Prögu
árið 1921 og er um feðga tvo, sem
finna upp vélmenni. Þessi véhnenni
líta út eins og menn og geta leyst af
hendi alla mannlega vinnu, eru tal-
andi en ófrjó. Þeir feðgar hefja
fjöldaframleiðslu á þessum vélmenn-
um, eftirspurnin eykst stöðugt, menn
hætta að vinna, því að vélmennin
inna af hendi öll störf. Að lokum sam-
einast þó vélmennin og útrýma mann-
kyninu með öllu nema nokkrum vís-
indamönnum. í raun réttri er útrým-
ing þess ástæðulaus, því að það er
orðið ófrjótt af iðjuleysi. Leikritinu
lýkur þannig, að afgamall vísinda-
398