Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 11

Ólafía Einarsdóttir
__________
11
manninum og bauðst til þess að afhenda
honum lyklavöldin, en vopnast í staðinn
sjálf og leiða lið þeirra til víga.
Frásögn í einni af Íslendingasögunum
frá 10. öld (Laxdæla saga) lýsir vel, hve
ginnheilög réttarstaða lyklakonunnar
var. Maður, sem eiginlega var án fastrar
búsetu en stundaði að nokkru fisk-
veiðar, myrti vinnufélaga sinn án þess
að til þess hefði legið bein ástæða.
Hann leitaði því næst skjóls hjá fjar-
skyldri konu, sem var húsfreyja á
miðlungsstóru býli. Hún faldi manninn í
læstu útihúsi á bænum án þess að nefna
það einu orði við mann sinn, bóndann á
bænum. Bóndinn varð felmtri sleginn,
þegar hann komst að þessu, þar eð yfir
honum vofði sök fyrir yfirhylmingu.
Hér varð þó engu breytt: Konan hafði
falið drápsmanninn bak við lás og slá
og því fékk enginn hnekkt, ekki heldur
bóndinn.
Sögnin um Hjaðningavígin er lýsandi
fyrir lyklavöld gyðjunnar Freyju, þar eð
engum – ekki heldur Óðni – var auðið
inngöngu í fagran bústað hennar í
Ásgarði, ef hún lét loka dyrum og læsa.
Af goðakvæðinu Völundarkviðu er
jafnframt ljóst, að lykla skyldu menn
ekki krefjast nema þeir eigi rétt til – að
öðrum kosti mundu örlögin láta þeim
hefnast fyrir. Í Eddukvæðum birtist enn
fremur formleg staða lyklavalds eigin-
konunnar. Í Rígsþulu, sem er mótuð af
samfélagsmynstri um miðbik 10. aldar,
nefnist verðandi eiginkona bóndans
þannig „hanginlukla“ eða hin lykil-
prýdda. Í Þrymskviðu frá miðri 11. öld
er svo sagt frá því, að Þór skyldi ætíð
skrýða hringlandi lyklakippu, þegar
hann klæddist sem brúður.
Einkennandi fyrir samfélagsmynstur á
Norðurlöndum til forna er að þar
endurspeglaðist gildi lyklavalds kvenna
úr goðheimum. Á Íslandi höfðu konur
svipuð lyklavöld og konur á öðrum
Norðurlöndum. Á landnámsöld og öld-
inni næst á eftir var samt sem áður rennt
lagalegum stoðum undir stöðu húsfreyja
á Íslandi, sem gáfu íslenskum húsfreyj-
um umtalsvert meiri rétt en húsfreyjum
annars staðar á Norðurlöndum.
Á Íslandi var allsherjar löggjöf, þar eð
lög voru borin upp til samþykktar á
löggjafarsamkomu, sem fulltrúar allrar
þjóðarinnar sóttu. Fyrsta lagasafn
íslenska lýðveldisins, Grágás, var með
verulegum breytingum og viðbótum
grundvallað á Gulaþingslögum í
Vestur-Noregi. Um miðja 10. öld höfðu
þannig í stórum dráttum orðið til íslensk
lög, en síðari viðbætur við þau lög
kallast gjarnan „Nýmæli“. Þegar stuttu
eftir 1100 voru þessi lög svo færð í
letur. Í Grágás er auk velþekktra fyrir-
mæla og banna, sem tekin eru eftir
öðrum lögum, fjöldi alls kyns reglna um
hegðun og leiðbeiningar, sem við gætu
átt í margs konar hugsanlegum atvikum.
Hinar margháttuðu leiðbeiningar, sem
einkennandi eru fyrir Grágás, er einnig
að finna í Festa-þætti en þar er fjallað
um hjónabandslöggjöfina. Í þessum
kafla Grágásar er fjöldi reglna, sem
einungis eiga við eða snerta stöðu
kvenna í hjónabandi. Með stoð í þessum
reglum áttu íslenskar konur óvenjulega
margra kosta völ til þess að ráða stöðu
sinni. Konur gátu þannig frjálst valið
milli séreignar og sameignar í hjóna-
bandi. Veldu konur hið síðara og væru
þær í sambýli við maka sinn, áttu þær
kröfu til, ef þær svo vildu, að „ráða
búráðum fyrir innan stokk“ og að auki
ráða yfir mjólkinni úr mjólkurpeningi
búsins. Hugtakið „innan stokks“ merkir
fyrst og fremst innan húss, andstætt við
„utan stokks“. Hliðstæð hugtök eru