Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Side 34

drepa birnina – það er ámóta afstaða og
gefur að líta í gulli og grópavirki
töskunnar litlu frá Sutton Hoo, en þó er
þar kominn vargur í ból bjarnar (mynd
8).
Þótt myndefnið með andstæðum
skepnum sitt til hvorrar handar mann-
eskju eigi rætur í sígildri myndbyggingu
(Böhner 1991, bls. 702, o.áfr.), þá er hér
eins og á kingunum áðurnefndum um
yfirfærða og umbreytta merkingu að
ræða þegar kemur að myndfræði
járnaldar. Gefa þessar tvær uppstillingar
mynd af upprunalegri vígslu berserks,
eða bjarnhams annars vegar, og úlf-
héðins eða úlfhams hins vegar? Jafngilti
það að hermaður varð að drepa og
innbyrða dýrafylgju sína, björn, úlf eða
villigölt með hliðsjón af ákveðnum
siðareglum, til að sameinast dýrinu og
vinna skaphöfn þess og styrk? Í orrustu
hafa þessir bjarn-, úlf- og svínhamir
verið skelfilegir andstæðingar, því að
mönnum mátti vera ljóst hvílíkan
trölldómskraft þeir höfðu að geyma
(12).
Það er óhugsandi að björninn hafi
gegnt þýðingarlitlu hlutverki í heims-
mynd norrænna manna. Hann tengist
órofa böndum helstu hetjum og her-
mönnum Óðins sjálfs. Skortur á eftir-
myndum hans í myndlistinni og í stíl-
færðri framsetningu um alla járnöld og
víkingaöld er svo átakanlegur að naum-
ast verður önnur skýring fundin en að
björninn, hvort heldur í dýralíki eða
mannsmynd, hafi verið svo bannhelgur
og borinn þvílík óttablandin virðing
fyrir honum að vart hafi mátt gera mynd
af honum.

Endir

Bjarnhamur, úlfhéðinn og svínhamurinn
eru birtingarmyndir þrenns konar bar-
daga, sem dýrin sjálf standa sem
táknmynd fyrir. Björn er einmana,
sjálfstætt og konunglegt dýr, sem býr
yfir ofboðslegu afli og göfuglyndri
framkomu ef því er að skipta, en getur í
reiði brotið allt og alla sem koma
nálægt honum. Úlfur aftur á móti fer
alltaf í flokki með sterka samkennd,
hann er útsjónarsamur og í grunninn
blóðþyrstur. Berserkir og úlfhéðnar eru
því fulltrúar tvenns konar bardagamáta
á víkingaöld og yngri járnöld. Ber-
serkurinn berst einn og getur sér orðstír
með vopnfimi og hugrekki, hann heldur
sig yfir það hafinn að leggja til atlögu
við óvopnaðan eða auman andstæðing,
og þar af leiðandi stendur hann í
samanburði andstætt úlfhéðni, sem voru
herflokkar víkingaaldar, sem fóru eldi
og brandi um allt og alla. Ef unnt er að
líta á björninn sem göfugan andstæðing,
mætti líta á úlfinn sem hrottalegan og
lúmskan. Að ógleymdu svíninu, sem er
skepna mikils megnug og villt, en það
tengdist eins og áður segir orrustu;
svínfylking stendur fyrir oddmyndaða
skipan með einum hermanni fremst, því
næst tveir og svo koll af kolli, sem
myndar svínstrýni að því að talið er. Í
fornsögum virðist svínshamur aðallega
tengjast skjóli og vernd, með svipuðum
hætti og svínshjálmur átti að veita vernd
í orrustu (Davidson 1978, bls. 138,
o.áfr.).
Úlfhéðinn, bjarnhamur og svínhamur
eru fjarri lagi fyrirbæri sem einskorða
sig við Norðurlönd, heldur hefur miklu
víðari útbreiðslu í germanskri menningu
fornaldar, en á því svæði eru nafn-
myndirnar enn í notkun (Müller 1967;
1968). Hópar karlmanna sem börðust í
trylltu ástandi og mynduðu eigin stétt
hermanna, sem jafnvel stóð utan við lög
Af mönnum og dýrum og þess konar skepnum
__________
34
(12) Í Hrólfs sögu
kraka er sagt frá því
að Böðvar Bjarki lætur
Hött drekka bjarnar-
blóð og éta hjarta úr
birni. Skv. Näsström
táknar þetta fórn og
um leið vígslu ber-
serkja (2002, bls. 74).