Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 49

ríkisins. Með sama hætti hafa sumir
fræðimenn lagt til að skandinavíski
skáldskapurinn, með sínar flóknu
myndlíkingar og bragarhætti, gæti hafa
orðið til vegna fyrirmynda úr latneskum
lofkvæðum.
Svipaðar staðbundnar umbreytingar á
rómverskum fyrirmyndum má greina
innan trúarlega geirans, til dæmis
varðandi skapgerð goðanna eða með
tilkomu nýrra mynda goðlíkra vætta.
Óðinn var goðlegt afl, vegna þess að
hann er skilgreindur sem slíkur svo
snemma sem árið 98 af rómverska
söguritaranum Tacitus. En Óðinn bjó
yfir mjög samsettum skapgerðar-
einkennum og þess vegna hefur lengi
verið rætt um það að rómverskar
fyrirmyndir geti hafa blandast átrúnað-
inum á hann. Sumir fræðimenn telja að
rómverska keisaradýrkunin hafi verið
fyrirmyndin að baki hugmyndinni um
Óðinn sem æðri öðrum goðum, á meðan
aðrir fræðimenn benda á Miþras-
átrúnaðinn sem mögulega fyrirmynd
hinna hrifnæmu og leyndardómsfullu
þátta í skapgerð Óðins. Þessi framandi
áhrif þýddu að táknmyndin Óðinn og
sögurnar í kringum hann fóru að líkjast
þeim frásögnum sem til eru varðveittar í
yngri gerðum íslenskra fornbókmennta.
Tákn Óðins voru hestur hans, spjót og
tveir hrafnar en öll þessi séreinkenni má
rekja til mynda frá 5. og 6. öld. Jafnvel
er hægt að greina myndir af öðrum
goðum, eins og Tý og Baldri, frá
þessum tíma, sem sýna að yngri
frásagnir í goðafræðinni byrja að mótast
þegar á 5. og 6. öld. Sjálft fram-
setningarformið í norrænni goðafræði
varð einnig augljóslega fyrir áhrifum frá
rómverskum myndum. Fyrirmyndirnar
voru bronsstyttur og myndir á myntum
og heiðursmerkjum, sem bárust til
Skandinavíu á tímabilinu frá 2. öld til 6.
aldar.
Jafnvel helstu og algengustu helgi-
siðirnir breyttust við samfundinn við
Rómaveldi. Hinir hefðbundnu staðir
umfangsmikilla helgisiða í Skandinavíu
voru einkum mýrar og vötn. Að leggja
gripi í votar grafir af þessu tagi er þekkt
að minnsta kosti allt frá yngri steinöld,
ca. 4500 f. Kr., og til loka víkingaaldar,
ca. 1100 e. Kr. Slípaðar steinaxir, leir-
ker, verkfæri, bronsgripir, vopn, dýr og
í stöku skipti manneskjur hafa á ólíkum
tímum verið lagðar í mýrar og vötn.
Birtingarmyndir slíkra fórna eru mis-
munandi eftir tímabilum og svæðum,
auk þess sem innihald þeirra er mis-
munandi. Hefðin fyrir stórum fórnum
hverfur eftir stigvaxandi aukningu mjög
stórra fórna með vopnum í grunnum
vötnum í suðurhluta Skandinavíu 150-
450 e. Kr. Á einum 30 stöðum hafa
vopn heilla herja fundist en svo virðist
sem að þau hafi verið vísvitandi
eyðilögð í trúarlegum tilgangi, jafnvel
endurtekið á sömu stöðunum. Eitt
ítarlega rannsakað dæmi um slíkt er
Illerup í Ådal á miðju Jótlandi en þar
hafa fundist tíu þúsund vopn frá ca. 200
e. Kr, öll saman á einum stað. Hefðina
fyrir þess konar vopnafórnum, reyndar
hinar minni gerðir þeirra, má rekja aftur
á yngri bronsöld og eldri járnöld en
stærri gerðir vopnafórna má augljóslega
tengja við rómverskar herferðir, þar
sem vopn sigraðra herja voru lögð í
votar grafir sem helgidómar.
Vopnafórnir aflögðust um 450 e. Kr.
en um leið urðu aðrar fórnir af þessu
tagi almennt dreifðari og færri. Á sama
tíma birtist ný gerð helgisiðastaða með
byggingum sem ætlaðar voru trúar-
iðkunum, sk. blóthús (s. kulthus). Elsta
þekkta dæmið um slíka byggingu er
__________
49
Anders Andrén