Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 66

ekki nema rétt rúmlega 300 frá u.þ.b.
150 ára tímabili. Það er varla nokkur
spurning að þessi fjöldi er aðeins hluti
hins raunverulega fjölda.
Mjög líklegt er að menn hafi þegar
til forna rofið kuml í leit sinni að
fjársjóðum, vopnum eða öðru því sem
áhugavert gat talist og viðkomandi haft
grun, og jafnvel vitneskju, um að kynni
að finnast þar. Slíkt er vel þekkt í
nágrannalöndum okkar. Í þjófabálki
Jónsbókar segir: „Nú brýtur maður haug
eður grefur jörð maður að ólofi þess er
á til fjár, færi þeim er jörð á slíkt er
hann fann og leggi á landnám og
jarðarspell þeim er jörð á“ (Jónsbók
2004, bls. 246). Þetta bendir óneitan-
lega til þess að margir hafi talið að
kuml kunni að hafa geymt eitthvað
fémætt og landeigendur því talið
nauðsynlegt að standa vörð um þessi
„hlunnindi“.
Kumlarannsóknir á Íslandi fóru
hægt af stað og segja má að kuml hafi
skipt talsvert minna máli í störfum
fornleifafræðinga á Íslandi miðað við
önnur Norðurlönd. Ástæðan er í fyrsta
lagi sú að íslensk kuml eru tiltölulega
fá, einföld að gerð og finnast ekki svo
auðveldlega, og hins vegar að ritaðar
heimildir hafa þótt gefa mun gleggri
mynd að samfélagi því sem hér ríkti á
víkingaöld.
Þó hér verði ekki farið nánar út í
samanburð á þessu tvennu, skal bent á
að sú mynd sem fræðimenn sumir
hverjir hafa dregið upp af íslensku
víkingaaldarsamfélagi, fæst ekki alveg
staðfest af kumlum (sjá Bjarni F.
Einarsson 1995, bls. 63). Kannski er
ástæðan sú að við höfum ekki lært að
spyrja réttra spurninga við kumla-
rannsóknir og að sú mynd sem við
höfum úr rituðum heimildum hefur
byrgt mönnum sýn, nema hvort tveggja
sé. Bein áhrif mannfélagsfræðinnar á
íslenska fornleifafræði hafa aldrei orðið
merkjanleg og það kann að útskýra
eitthvað.
Fyrsta þekkta samantektin á ís-
lenskum kumlum mun vera óbirt ritgerð
Jóns Ólafssonar Grunnvíkings frá því
um 1753 (Adolf Friðriksson 1994, bls.
76). Ritgerð þessi birtist svo í Antiq-
variske Annaler 1815 (Jón Ólafsson
1815). Jón telur upp um 40 kuml á
u.þ.b. jafn mörgum stöðum og notar þar
heitin haugur, leiði og dys jöfnum
höndum. Athyglisvert er að í Eyja-
fjarðarsýslu, kumlaríkustu sýslu lands-
ins, telur Jón aðeins upp tvo hauga,
Skiphól í Svarfaðardal og nafnlausan
haug í Grímsey (1815, bls. 36-37). Í
báðum haugunum fundust skírnarfontar
(Jón Ólafsson 1815, bls. 191-192).
Stuttu síðar tók Finnur Magnússon
saman skrá um tillögu sína að friðun
fornleifa á Íslandi fyrir hina dönsku
fornleifanefnd (Frásögur um fornaldar-
leifar 1983, bls. 615-639). Gerði hann
þetta áður en nefndin sendi formlegar
fyrirspurnir til íslenskra embættismanna
nokkrum árum síðar. Ritgerð Jóns
Ólafssonar liggur til grundvallar við
skrá Finns þegar kemur að haugum eða
kumlum. Finnur telur upp tæplega 50
hauga eða kuml sem oft bera nöfn
þeirra sem þar eiga að vera heygðir,
alveg eins og Jón gerði. Sumt af því er
greinilega seinni tíma dysjar, annað
trúlega önnur mannvirki og enn annað
náttúrunnar smíð. Merkilegt er hve
margir haugar eða kuml eru taldir vera í
Ísafjarðarsýslu, eða um tólf haugar og
tíu í Húnavatnssýslu. Þetta er talsvert á
skjön við þá vitneskju um dreifingu
kumla í dag.
Í svörum íslenskra embættismanna
__________
66
Kuml og samfélag