Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 90

gröftinn að Stöng, meðal annars er sagt
frá manni frá Stöng sem tengist
rúnaáletrun á Orkneyjum (Sigurdur
Thorarinsson 1943, bls. 17-21). Miðað
við þetta þá eru ritaðar heimildir um
Mosfell mikill happafengur bæði fyrir
íslenska fornleifafræði og sagnfræði.
Það er óvenjulegt að röð fornleifa frá
landnámstímanum séu tiltölulega ó-
hreyfðar. Minnst er á mörg staðarheiti í
sögunum og öðrum miðaldaheimild-
um, en á flestum stöðum hefur verið
búið síðan svo að lítið hefur varðveist af
fyrstu ummerkjum íbúanna. Önnur býli
sem lýst er í heimildum hafa horfið
vegna uppblásturs. Á enn öðrum stöð-
um hefur nútímatækni, svo sem land-
búnaðarvélar og aðrar vinnuvélar fjar-
lægt vegsummerki um forna byggð.
Hulduhóll og Kirkjuhóll að Hrísbrú
sluppu við rask vinnuvéla.
Vissulega eru til órannsakaðar forn-
leifar sem hafa tengingu við miðalda-
texta, en á síðustu áratugum hafa fáar
fundist eða verið rannsakaðar. Með
þetta í huga ætti þverfaglega aðferða-
fræðin sem MAP notast við að vera
áhugaverð fyrir aðra fornleifafræðinga.
Mosfellsdalur var að vandlega athuguðu
máli valinn sem hentugur staður fyrir
langtíma fornleifarannsókn á tíunda
áratug tuttugustu aldar; eftir ítarlegar
mælingar frá ströndinni, í dalnum og
upp á Mosfellsheiði og hæðardrögin þar
í kring. Á sama tíma voru athugaðar
heimildir í handritum og munnmæli frá
íbúum dalsins sem auðveldlega geta
glatast. Tveir kennarar, Bjarki Bjarna-
son og Hlynur Helgason, tóku viðtöl
við elstu íbúa dalsins um búskaparhætti
og menningarminjar. Minningar íbú-
anna náðu aftur allt til hins horfna sam-
félags áður en Ísland nútímavæddist,
fyrir seinni heimsstyrjöldina, eða árin
1920-1940. Um miðbik og lok tíunda
áratugar tuttugustu aldar fór fram
fosfat-greining og jarðeðlisfræðilegar
mælingar, meðal annars segulmælingar,
á mörgum stöðum í dalnum og
nærliggjandi svæðum og í kjölfarið
voru grafnir takmarkaðir könnunar-
skurðir sem var fylgt eftir árið 2001
með umfangsmeiri uppgreftri á Kirkju-
hól og Hulduhól.

Landslagið og dalkerfið

Kirkjuhóll, Hulduhóll og Loddahóll eru
í dag fremur litlir, egglaga hólar aftan
við fjósið á Hrísbrú. Stefna hólanna er
svipuð frá suðvestri til norðausturs.
Miðað við bergið sem sést í kringum
Hulduhól og austan við Loddahól, þá
gætu hólarnir verið yfirborð basaltsáss
sem liggur frá klettum við norðanverðar
rætur Mosfells. Hulduhóll er stærsti
hóllinn og mikilfenglegastur úr fjarska.
Við lítum á svæðið sem eitt samfélag
þó rannsóknirnar hefjist á Mosfelli. Frá
landnámi á 9. öld, hefur sveitin þróast í
íslenskt víkingaaldarsamfélag. Verkefni
okkar hefur verið að auka skilning á því
hvernig þetta landsvæði þróaðist frá
landnámi, með því ljúka upp sögu
Mosfells. Sem betur fer virðist upp-
blástur ekki hafa eyðilagt leifar af fyrstu
byggð í þessum dal, nema ef væri í
Mosfellsbringum þar sem áður hétu
Skógarbringur en eru nú örfoka beiti-
lönd hestamanna í Mosfellsdal. Mos-
fellsdalur hefur, ólíkt mörgum öðrum
stöðum frá upphafi Íslandsbyggðar, sem
hafa eyðst, virkað eins og safnþró fyrir
vind og vötn frá öðrum svæðum. Þar til
fyrir nokkrum áratugum var dalbotninn
þakinn mýrum sem náðu upp í hlíðar
fellanna, næstum alveg að býlinu Hrís-
brú. Þykk setlögin að Hrísbrú sýna
vistfræðilegar breytingar sem marka á-__________
90
Valdamiðstöð í Mosfellsdal