Dagblaðið Vísir - DV - 01.10.2010, Qupperneq 52

52 FYRR&NÚ 1. október 2010 FÖSTUDAGUR
V ið Íslendingar erum söguþjóð. En saga okkar – eins og við höf-um lengst af túlkað hana – er fyrst og síðast dreifbýlissaga.
Íslendingasögur, þjóðsögur, viðburða-
sögur og ættrakningar eiga sér sögu-
svið í dreifbýlinu þar sem náttúran er
nánast ein til myndrænnar frásagnar og
mannvirki – eldri en hundrað ára – afar
sjaldséð. Við eigum enga kastala, hof né
aldagamlar steinkirkjur, og gamlar þjóð-
brautir eru fyrir löngu grónar götur.
Saga án mannvirkja
Þetta einkenni íslenskrar sögu kemur
kannski ekki að sök þegar um er að ræða
sögur af álfum og huldufólki sem hvort
sem er bjó í sjálfu landslaginu – hólum,
klettum og steinum. En í öðrum tilfell-
um hættir sögunni til að verða svolítið
súreal ísk í þeim skilningi að hana skort-
ir alla áþreifanlega og sýnilega tilvísun.
Í besta falli stöndum við úti á víðavangi
með erlendum ferðamanni, bendum
honum á þúfu fyrir fótum okkar og segj-
um: „Hér hjó maður annan í herðar nið-
ur fyrir þúsund árum.“
Mannvirki án sögu
Á sama tíma og við hreyktum okkur af
glæsilegri sagnfræðihefð, sniðgengum
við þéttbýlissöguna. Hún var ekki saga.
Hún var nútíminn. Hún var til marks um
tröllauknar samfélagsbreytingar og þar
með óvinur hinnar raunverulegu sögu
sem átti heima í sveitunum.
Þéttbýlið var einnig danskt, óþjóð-
legt og mannskemmandi – ekki síst
í Reykjavík: „Liggur leiðin þangað?“
spurði skáldið spekingslega – en flutti
svo sjálft suður. Skáldin kepptust við að
lýsa því í misgóðum smásögum, hvernig
efnilegur bóndasonur breyttist í brask-
ara og saklaus stúlka úr sveit tók upp
skækjulifnað við komuna í bæinn. Heill
stjórnmálaflokkur, Framsóknarflokkur-
inn, var stofnaður til þess eins að vinna
gegn sjálfu þyngdarlögmáli sögunnar,
þéttbýlis mynduninni.
Við þessar aðstæður var lengi vel
sæmileg sátt um það viðhorf að Reykja-
vík ætti sér enga sögu og engin sérkenni
en allt timbur í bænum væru „danskar
fúaspýtur“. Því fyrr sem miðbær Reykja-
víkur breyttist í samsafn sviplausra og
alþjóðlegra steinkumbalda, þeim mun
betra. Þetta var meðal annars lengi vel
afstaða borgaryfirvalda eins og sjá má á
ýmsum skipulagsuppdráttum fyrri tíma.
Breytt viðhorf
En upp úr 1970 fóru að heyrast aðrar
raddir. Stofnuð voru Torfusamtök sem
beittu sér fyrir friðun Bernhöftstorfunnar
og Grjótaþorpsins sem átti að slá af um
þær mundir. Menn bentu á að Kvosin í
Reykjavík væri einn sögufrægasti staður
þjóðarinnar, saga og umhverfissérkenni
samfélaga væru þeim að öllu jöfnu eðli-
leg og mikilvæg og hefðu í okkar tilfelli
mikið aðdráttarafl ferðamanna, og að
eldri hús og götumyndir í Reykjavík væru
afar fá vegna hinnar stuttu þéttbýlissögu
okkar.
Skuggsjá Reykjavíkur
Síðan hefur gengið á ýmsu með upp-
byggingu og niðurrif í Miðbænum, en
friðunar- og sögusjónarmiðum hefur þó
heldur vaxið fiskur um hrygg.
Á næstu mánuðum munu birtast
gamlar bæjarmyndir í helgarblöðum DV,
flestar teknar í eða nálægt miðbæ Reykja-
víkur frá því um aldamótin 1900 og fram
yfir miðja síðustu öld. Hugmyndin er sú
að fella þessar myndir inn í nútímann
eins og hér er gert, og mynda þannig
skuggsjá fyrir fortíðina – sjónarhorn til
fyrri tíma. Myndunum mun svo fylgja
texti með upplýsingum um ljósmyndara
gömlu myndanna og með fróðleiksmol-
um um það helsta sem gamla myndin
hefur að geyma.
Fyrsta myndin sem hér sýnir okk-
ur inn í fortíðina var tekinn af Magn-
úsi Ólafssyni ljósmyndara (1862–1937).
Hann var án efa einn helsti frumkvöð-
ull í íslenskri ljósmyndagerð og mætti
að ósekju vera nefndur „ljósmyndari
Reykjavíkur“. Enginn einn ljósmyndari
tók fleiri myndir af mannlífinu í Reykja-
vík og umhverfi þess frá því um aldamót-
in 1900 og fram á fjórða áratug síðustu
aldar. Myndir hans bera með sér listrænt
handbragð fagmannsins, svo sem glöggt
auga fyrir skemmtilegu sjónarhorni og
góða uppbyggingu. Auk þess eru þær
yfirleitt óvenju skýrar. Síðast en síst eru
myndir Magnúsar ómetanlegar heimild-
ir um mannlíf og mannvirki í Reykjavík á
þessu tímabili.
kjartan@dv.is
SAGAN OG
UMHVERFIÐ
Bændaglíma
á Austurvelli
Þessi mynd sýnir glímukeppni á Austurvelli á þriðja áratugnum.
Íslensk bændaglíma var þá enn ómissandi skemmtiatriði og
ein vinsælasta íþróttagrein hér á landi og Grettisbeltið einhver
eftirsóttustu íþróttaverðlaun sem ungum manni gátu hlotnast.
Pósthúsið á horninu
Á gömlu myndinni sjást tvö hús sem lengi hafa sett sinn svip á
Miðbæinn: Pósthúsið, sem er fjær, og Nathan og Olsen-húsið
eða Reykjavíkurapótek. Pósthúsið var teiknað af Rögnvaldi
Ólafssyni og fullgert árið 1915. Það slapp nánast óskemmt
við brunann mikla það vor. Það er algengur misskilningur að
Pósthússtræti heiti eftir þessu tiltekna pósthúsi, enda var það
aðalpósthús Reykjavíkur á árunum 1915–1984. Áður, frá 1898,
var pósthúsið í húsinu sem stendur við norðurgafl þessa húss
og varð síðar lögreglustöð, en þar áður í gömlu timburhúsi við
Pósthússtræti þar sem nú er Hótel Borg. Það hús var fyrst flutt
suður í Skerjafjörð er það vék fyrir Hótel Borg, árið 1930, og
síðar að Kleifarvegi í Laugarásnum þar sem það stendur enn, vel
uppgert. Pósthússtræti, sem er stræti þriggja pósthúsa, ber því
nafn sitt með rentu.
Reykjavíkurapótek
Sunnan megin við Austurstræti, á móti Pósthúsinu, stóð áður
timburhús, Enska verslunin, og síðan Godthaab-verslun Thors
Jensen. Þar lagði þessi merki athafnamaður grunninn að
Thorsaraveldinu eftir að hann flutti til Reykjavíkur, slippur og
snauður, skömmu eftir aldamótin. Það hús brann til grunna í
brunanum mikla 1915. Ári síðar, 1916, var hafist handa við að
reisa „verslunarstórhýsi“ Nathans og Olsen á grunninum. Húsið
var fullbyggt 1917 og var um skeið talið hæsta húsið í Reykjavík.
Byggingarstíll þess er svolítið blandaður en oftast kenndur við
sérdanskan jugend-stíl. Það er eitt fyrsta húsið sem Guðjón
Samúelsson teiknaði eftir að hann kom frá námi í arktektúr við
Konunglegu listaakademíuna í Kaupmannahöfn, og án efa eitt
svipmesta hús hans og eitt fallegasta steinhús Miðbæjarins.
Þá er vert að geta þess að í stigagangi hússins eru skemmti-
legar styttur af ýmsum kempum Íslandssögunnar, gerðar af
Guðmundi Einarssyni frá Miðdal, föður Errós og Ara Trausta.
Bæjarskrifstofurnar og þar með skrifstofa borgarstjóra voru
í þessu húsi um áratuga skeið frá 1929, Reykjavíkurapótek flutti
í húsið úr Thorvaldsensstræti árið 1930 og í risi hússins var auk
þess lengi aðsetur Frímúrarareglunnar.
12345
Á gömlu myndinni er Austurstræti 14 (Cafe Paris) eins og við
þekkjum það, ekki komið til sögunnar. Einar Benediktsson
keypti þá lóð árið 1906 á fimmtán þúsund krónur og var
það þá dýrasta lóð á Íslandi. Hann lét reisa þar verslunarhús,
„Syndikatið“ sem brann í miðbæjarbrunanum 1915. Lóðin var
svo óbyggð til 1928 er Jón Þorláksson lét reisa þar hús sem
við þekkjum í dag. Hann var verkfræðingur og frjálslyndur
íhaldsmaður í enskum skilningi af guðs náð, fyrsti formaður
Sjálfstæðisflokksins, forsætisráðherra og síðar borgarstjóri.
Þar sem nú er Cafe Paris var lengi Herradeild PÓ, þeir höfðu
lengi símanúmerið 12345 og auglýstu grimmt: „Allt frá hatti
ofan í skó–Herradeild PÓ
Á sama tíma og við hreyktum okkur af
glæsilegri sagnfræðihefð,
sniðgengum við þéttbýlis-
söguna. Hún var ekki saga.
Hún var nútíminn. Hún var
til marks um tröllauknar
samfélagsbreytingar.
MYND MAGNÚS ÓLAFSSON/ SIGTRYGGUR ARI JÓHANNSSON
MYNDVINNSLA SIGTRYGGUR ARI JÓHANNSSON
UMSJÓN: KJARTAN GUNNAR KJARTANSSON kjartan@dv.is
og SIGTRYGGUR ARI JÓHANNSSON sigtryggur@dv.is