Dagblaðið Vísir - DV - 02.05.2014, Blaðsíða 21

Helgarblað 2.–5. maí 2014 Fréttir 21
Lifir fyrir börnin
Þ
að má í raun segja að ég hafi
eiginlega haft áhuga á sjálfs­
vígum allt frá unglingsárun­
um,“ segir Óttar Guðmunds­
son geðlæknir sem var að gefa út
bókina Þarf ég að deyja ef ég vil ekki
lifa? Bókin fjallar um það viðkvæma
málefni sem sjálfsvíg eru, þöggun­
ina sem ríkir í kringum þau og
hugarheim þess sem vill svipta sig
lífi. Bókina byggir hann á áralangri
reynslu sinni sem geðlæknir en
einnig sinni persónulegu upplifun
af því að hafa viljað enda líf sitt og
gert til þess misheppnaða tilraun.
Daðraði við dauðann
„Í bókinni fjalla ég um sjálfsvíg frá
öllum sjónarhornum þess fyrirbær­
is, sögu sjálfsvíga, tilfinningar að­
standenda og sjálfsvegenda og út frá
eigin reynslu. Þennan áhuga minn á
sjálfsvígum má kannski rekja til eig­
in daðurs við dauðann. Ég hef oft
verið að velta fyrir mér eigin enda­
lokum og hef gert misalvarlegar til­
raunir til þess að svipta mig lífi,“
segir Óttar.
Þegar hann var um 17–18 ára
ætlaði hann að fremja sjálfsmorð.
Hann hafði ákveðið að henda sér
í sjóinn. Var kominn með nóg og
vildi ekki lifa lengur. Reynslunni
lýsir hann í bókinni og brot úr kafl­
anum má lesa hér til hliðar. „Þetta
var svona eins og margir gera. Það
munaði þessu sekúndubroti hjá
mér: að stökkva eða ekki stökkva
og ég stökk ekki,“ segir hann. „Og
ég er mjög þakklátur fyrir það. Þessi
reynsla hefur hjálpað mér mikið í
starfi mínu. Ég þekki nefnilega svo
vel þær hugsanir sem fara í gegnum
huga þess sem er að velta því fyrir
sér að fara þessa leið.“
Byggir á lífsreynslunni
„Í bókinni ræði ég mikið um þess­
ar tilfinningar. Hvað manneskja í
þessari stöðu er að hugsa.“
Hann hefur í gegnum tíðina velt
sjálfsmorðum mikið fyrir sér, rann­
sakað þau mikið og er líklega sá ís­
lenski geðlæknir sem hefur fjallað
hvað mest um þau. „Ég hef alltaf
verið mjög meðvitaður um þennan
möguleika, þessa leið. Ég held að sú
lífsreynsla að hafa ætlað að fyrirfara
sér og hætt við sé eitthvað sem yfir­
gefur mann aldrei.“
Óttar hefur líka misst nána ást­
vini af völdum sjálfsvíga. „Besti vin­
ur minn fyrirfór sér og náin frænka
mín líka, þannig ég þekki sjálfsvígin
mjög vel og í raun frá mörgum hlið­
um,“ segir hann.
Skilningur á hugarástandinu
Óttar hefur starfað sem geðlæknir í
fjölda ára og kynnst mörgum í sjálfs­
vígshugleiðingum eða fólki sem
hefur látið verða af því að svipta sig
lífi. Þetta viðkvæma málefni þekkir
hann því bæði út frá sinni persónu­
legu reynslu og einnig í gegnum
starf sitt sem læknir og fléttar það
saman í bókinni.
„Þegar maður er búinn að vinna
á geðdeild í yfir 20 ár þá hefur mað­
ur upplifað svo ótrúlega margt. Séð á
bak sjúklingum sínum, upplifað mjög
marga sem hafa reynt að fyrir fara sér
og marga sem hafa hótað sjálfsvígi.
Þá fær maður mjög mikinn skilning á
þessu hugarástandi og hvað það þýð­
ir að velta því fyrir sér að ætla að yfir­
gefa þetta líf,“ segir hann.
Fleiri karlar en konur
Eitt af því sem einkennir sjálfsmorð
er að karlmenn eru í meirihluta
þeirra sem fyrirfara sér. Konur
eru þó í meirihluta þegar kemur
að sjálfsvígstilraunum sem ekki
heppnast.
„Hlutfallið er ein kona á móti
hverjum 3–4 körlum. Á Íslandi eru
þetta um 35–40 einstaklingar á ári
sem fremja sjálfsvíg þannig það eru
um 7–10 konur á móti 25–30 körl­
um.“
Ungir karlmenn eru hluti þessa
hóps. „Hjá þessum ungu mönnum
sem fyrirfara sér er ástæðan oft lítil­
fjörleg. Þetta er stundum banvæn
blanda af hvatvísi og vonleysi. Ungir
menn eru fljóthuga og geta tekið illa
ígrundaða ákvörðun og framkvæmt
hana,“ segir Óttar.
Sjálfsvíg yfirleitt langt ferli
Óttar segir að yfirleitt sé sjálfs­
víg endir á löngu þunglyndisferli.
En það getur líka verið framið í
stundarbrjálæði.
„Hjá þessum ungu karlmönn­
um á aldrinum 18–24 ára er þetta
oft einhver andartaksákvörðun
en í langflestum tilvikum er sjálfs­
víg langt ferli. Jafnvel margra ára
ferli þar sem einstaklingurinn velt­
ir fyrir sér og skoðar sjálfsvígið sem
möguleika á útleið. Þetta er hluti af
þunglyndisþróun sem stendur yfir­
leitt í mjög mörg ár.“
Hann segir allan gang vera á því
hvort ástandið fari leynt gagnvart
þeim sem eru nákomnir þeim sem
íhuga sjálfsvíg. „Það er bæði og. Það
er algengt einkenni á geðdeildum
að fólk tali um að það ætli að fyrir­
fara sér. Það eru margir sem viðra
það opinskátt þannig það fer ekki
alltaf leynt en gerir það stundum.“
Þunglyndi og stundum áfengi
Flestir þeir sem íhuga að fremja
sjálfsvíg eiga það sameiginlegt
að glíma við þunglyndi. „Það er
mjög algengt. Oft og tíðum leik­
ur líka áfengi eitthvert hlutverk í
ákvörðuninni og framkvæmdinni.
Áfengið gerir mann hugrakkari og
gerir það að verkum að af manni
detta ákveðnar hömlur,“ segir hann.
„Áfengi leikur því miður ansi stórt
hlutverk í ákvörðuninni og fram­
kvæmdinni hjá allt of mörgum en
alls ekki öllum.“
Þöggunin óþolandi
Eitt af því sem sem Óttar vill ná
fram með bókinni er að opna á um­
ræðu um sjálfsvíg. Það ríki þöggun
og mikil skömm um þetta samfé­
lagslega vandamál. „Það er kannski
aðalviðfangsefni þessarar bókar
minnar. Það er að ganga á hólm við
fordómana, þöggunina, mýtuna og
reyna að fara að umgangast sjálfs­
víg eins og hverja aðra dánarorsök.
Ekki sveipa hana þessari fordæm­
ingu, fordómum og sleggjudóm­
um. Þessi fordæming gerir það líka
að verkum að erfitt er fyrir aðstand­
endur að lifa með dauðsfallinu. Ég
segi alltaf að það sé engin dánar­
orsök eða dauðsfall sem er eins
erfitt fyrir aðstandendur eins og
sjálfsvíg.“
Hann segir aðstandendur nán­
ast alltaf sitja eftir með óteljandi
ósvaraðar spurningar. „Fólk spyr sig
af hverju viðkomandi gerði þetta og
hvort það hefði getað gert eitthvað
til að koma í veg fyrir þetta. Það eru
þessar spurningar allar sem margir
aðstandendur eru að velta fyrir sér
lífið á enda. Þar kemur fram þessi
gamla fordæming á sjálfsvíginu sem
er aldagömul og ég rek þessa sögu í
bókinni.“
Hann segir mikilvægt að talað
sé um sjálfsvíg og að syrgjendur fái
að syrgja án þess að skammast sín.
„Þessi þöggun er óþolandi. Fyrsta
skilyrðið er að umræðan opnist og
fólk geti talað um sjálfsvígið og talað
um þá sem hafa fyrirfarið sér. Það
geti syrgt á eðlilegan hátt.“ n
Ætlaði sjálfur
að svipta sig lífi
voru annars staðar. Ég hvatti þá
til þess að fara, en breytingin var
erfið.“
Harmsagan hélt áfram. Mar­
ía Þórdís reyndi aftur að fyrirfara
sér og það í tvígang. Hún segir að
hún meti lífið ekki endilega meira
en áður. „Samt er ég líkari sjálfri
mér en áður. Ég sé samt ekki til­
ganginn með þessu, ekki nema
bara fyrir börnin mín. Mér finnst
hjarta mitt tómt. Það er búið að
ganga svo mikið á. Auk þess glími
ég við mikla félagsfælni og kvíða. Í
hreinskilni sagt langar mig ekki til
að takast á við þetta. Mér finnst ég
hvorki hafa orku né getu til þess.
Einu sinni í viku hitti ég lækni
hér á Húsavík. Hann og börnin mín
halda mér gangandi. Læknirinn
hefur reynst mér svo ofboðslega
vel og lagt svo mikið á sig að mér
finnst hann eiga það skilið að verk­
efnið hans fái góðan endi.“
Lífbjörg læknis
Læknirinn hefur bókstaflega kom­
ið henni til bjargar. Í einni tilraun
af fjórum var það hann sem áttaði
sig á að hún væri í lífshættu og kall­
aði eftir hjálp.
„Í fyrsta skiptið ætlaði ég að
skera mig en vinkona mín kom að
mér uppi í sveit. Ég var nýkom­
in frá geðlækni og hún hafði ein­
hverja tilfinningu fyrir því hvað
væri að gerast og elti mig. Daginn
sem Steini dó var verið að smala fé
uppi á heiði. Fyrir tilviljun komu
smalamenn að mér þar sem ég
lá í vegkantinum og hringdu eft­
ir hjálp. Í þriðja sinnið var ég í bú­
staðnum þar sem Steini dó. Ég var
í sambandi við lækninn minn sem
lagði saman tvo og tvo kom mér til
bjargar. Í fjórða og síðasta skipt­
ið var ég ein heima. Þar sem það
var allt læst hringdi einhver á lög­
regluna sem kom að mér.“
María Þórdís hefur alltaf verið
ákveðin í því að láta engan úr fjöl­
skyldunni koma að sér. „Ég hugsa
nógu skýrt til að gæta þess að ég
muni aldrei láta fjölskyldumeðlimi
koma að mér.“
Aðeins einu sinni hefur hún
skrifað kveðjubréf til aðstandenda
sinna þegar hún ákvað að fara þessa
leið. Þessi bréf hafa hins vegar aldrei
verið opnuð. „Það var þegar ég var
uppi í sumarbústað og flutt á spít­
ala. Bréfin voru í tösku sem fylgdi
mér upp á spítala svo það komst
aldrei neinn í þau.“
Missir yfirsýn
Í þau skipti sem hún hefur reynt
sjálfsvíg hefur hún ekki hugsað til
framtíðar. Myrkrið tekur yfir hug­
ann og hún fer í sérstakt ástand,
sem snýst um að leysa vandann
sem fyrst með því að flýja. Það má
segja að skammsýnin taki völdin.
„Þegar ég tek af skarið og geri
þetta þá hugsa ég ekki neitt. Þess
á milli, þegar ég horfi á syni mína
hugsa ég með mér: Guð minn góð­
ur, hvernig get ég yfirgefið börnin
mín? Ég hef skælt yfir því að vilja
fara því auðvitað langar mig ekki
að fara frá börnunum mínum. En
þegar þessar stundir koma þá næ
ég ekki að hafa yfirsýn.“
Hún telur að það sama hafi átt
við um eiginmann sinn. „Oft hef
ég sagt að ef Steini hefði haft smá
stund, þó ekki nema eitt augnablik,
til þess að hugsa um afleiðingar
gjörða sinna þá hefði hann aldrei
farið. Hann var ekki þannig maður.
Þetta er ofboðslega sérstakt
ástand og mjög erfitt að útskýra
það.“
Það er ekki fyrr en hún er komin
aftur niður á jörðina sem hún get­
ur hugsað um afleiðingarnar sem
sjálfsmorð hefur á aðstandendur.
„Hvatvísin brýst fram. Þegar hún
ræður för hugsar maður ekki um
það sem maður gerir öðrum. Maður
sér bara eigin vandamál og telur sig
leysa þau með því að flýja. Friður í
hjarta er það sem maður sækist eft­
ir. Stundum hugsa ég, og ég veit að
það er ekki rétt, að ég skil ekki af
hverju fólk vill ekki leyfa mér að fara
til að líða vel, til hvers þarf ég að lifa
fyrir aðra?
Samt veit ég að ég á börn sem
ég ber ábyrgð á og viðurkenni
þá ábyrgð algjörlega. En á verstu
stundum er erfitt að skilja að fólk
vilji að ég lifi fyrir það en ekki sjálfa
mig.“
Sjálfsvíg ekki feimnismál
Að sögn Maríu hefur umræðan
um sjálfsvíg verið nokkuð opin á
Húsavík. „Auðvitað eru inn á milli
fordómar gagnvart þessu. Ég hef
samt ekki fundið fyrir þeim sjálf og
tala hiklaust um þetta við fólk og
finnst það raunar mjög gott. Í mín­
um huga er þetta ekkert feimnis­
mál.“
Hún skilur ekki af hverju það
ætti ekki að segja fréttir af sjálfsvíg­
um í fjölmiðlum. „Ef þú deyrð úr
krabbameini er þér hampað sem
hetju en ef þú deyrð úr þunglyndi
ertu sjálfselskur. Þetta er sjúkdóm­
ur og það er enginn munur á því að
deyja vegna hans eða annarra sjúk­
dóma. Við ræðum opinskátt um
sjálfsvíg á okkar heimili og við höf­
um aldrei áfellst Steina fyrir þetta.
Við ræðum um aðra sem gera þetta
og sýnum því skilning, þótt það sé
alltaf sorglegt.“
Hún telur af og frá að það að
sýna því skilning að fólk falli frá
með þessum hætti geti hvatt aðra til
þess að fara sömu leið. „Það held ég
ekki. Sjálf hef ég fundið fyrir skiln­
ingi fólks vegna minnar vanlíðun­
ar. Ein vinkona mín sagðist aldrei
myndu skilja þetta en gagnrýndi
mig samt ekki. Það er ekki hægt að
skilja þetta til fulls nema maður hafi
sjálfur verið í sjálfsvígshugleiðing­
um. En ég þoli ekki þegar fók tiplar
á tánum í kringum mig, ég vil frekar
að fólk spyrji mig hreint út. Það
verður að vera hægt að ræða þetta,“
segir María Þórdís að lokum. n
n Reyndi sjálfsvíg sama dag og eiginmaðurinn fyrirfór sér n Vissu ekki af hvort öðru n „Þetta er sjúkdómur“
Óttar Guðmundsson geðlæknir skrifaði bók til að rjúfa þögnina um sjálfsvíg
Ætlaði að kasta sér í sjóinn
Í bókinni má lesa frásögn Óttars af því þegar hann ákvað um 17–18 ára að svipta sig
lífi. HHér er tekið stuttlega saman úr kaflanum.
„Eftir ball á Borginni og endurtekin sár vonbrigði í ástamálum ákvað ég skyndilega
að lifa ekki lengur í þessum erfiða og miskunnarlausa heimi. Mánuðirnir áður höfðu
verið mér sérlega erfiðir og stúlkan sem ég hélt mig elska hafði verið mér óvenju
andsnúin. Þessa örlagaríku nótt rifjaðist upp fyrir mér að einhver hefði sagt mér að
útsogið við Grandavita væri með þeim firnum að enginn fyndist sem drukknaði þar.
Teningnum var kastað. Ég ákvað að ganga út í vitann og kasta mér út í sjóinn. Mér
fannst það ágætt að finnast aldrei heldur hverfa einn út í vota gröf eins og sjómaður
sem hafið skilar aldrei aftur,“ segir hann í bókinni. Meðan Óttar beið þess að stökkva
hugsaði hann til foreldra sinna. „Þetta voru eðlileg endalok sem allir hlytu að sætta
sig við. Mér fannst eins og þau hlytu að taka því fagnandi að ég hyrfi af vettvangi.
Ég hafði sjálfur klúðrað mínu lífi og átti ekki tilverurétt lengur. Hjarta mitt fylltist af
einkennilegum fögnuði. Ég var bæði góður og göfugur og gerði öllum greiða með því
að hverfa ofan í hafið við Grandann.“ Svona lýsir hann því hugarástandi sem hann var
í. Hann fór úr frakka og jakka sem hann var í, tók af sér úrið og setti í jakkavasa sinn.
Klifraði svo yfir handrið sem var við sjóinn og horfði ofan í öldurnar. Í bókinni lýsir hann
á áhrifamikinn hátt því hvernig hann á síðustu stundu hætti við allt saman.
„Skyndilega var eins og hafið sleppti tökum sínum og ég tók þá ákvörðun að hætta
við allt saman og fara heim, klifraði yfir handriðið og hlustaði á tælandi sönginn í
undirdjúpunum.“
Daginn eftir var hann þakklátur fyrir að hafa valið lífið:
„Þegar ég leit á móður mína var ég þakklátur forsjóninni. Ég reyndi að gera mér í
hugarlund hvernig ástandið væri á heimilinu ef ég hefði týnst þessa nótt og væri verið
að leita og björgunarsveitir gengju fjörur. Smám saman áttaði ég mig á því að móðir
mín hefði syrgt mig ævina á enda og ásakað sig fyrir eitthvað sem hún hefði aldrei
skilið til fullnustu.“
Framhald á næstu opnu 
„Ef þú deyrð
úr krabba-
meini er þér hamp-
að sem hetju en
ef þú deyrð úr
þunglyndi ertu
sjálfselskur
Viktoría Hermannsdóttir
viktoria@dv.is
M
y
n
D
S
iG
tr
y
G
G
u
r
a
r
i