Dagblaðið Vísir - DV - 31.03.2010, Page 66

66 MIÐVIKUDAGUR 31. mars 2010 PÁSKABLAÐ
S
úkkulaðipáskaegg verða fyrir-
ferðarmikil í verslunum lands-
ins í aðdraganda páska og birt-
ast nánast á sama tíma og lóan,
sá ljúfi vorboði. Hér á landi hafa
kjúklingar framtíðar í seinni tíð
orðið tákn páskanna, enda voru
þeir lengi þess heiðurs aðnjótandi að vera einir
um að tróna á toppi skreyttra íslenskra páska-
eggja. Síðar meir urðu þeir þó að einhverju
marki að víkja fyrir bláum strumpum og fleiri
fígúrum.
En einni alþjóðlegri táknmynd páskanna,
páskahéranum, hefur ekki tekist almennilega
að skjóta rótum hér á landi. Í sjálfu sér er ekkert
dularfullt við það; dýr af héraætt hafa ekki öðl-
ast mikinn sess í íslenskri menningu. Kanínan
var lengi vel fyrst og fremst gæludýr en hefur
hin síðari ár komið sér fyrir í Öskjuhlíðinni.
Kanínan hefur þó látið sig páskafár og -hefðir
litlu skipta, enda önnum kafin við að gera það
sem henni lætur best, að fjölga sér, en það er
einmitt vegna þess eiginleika sem hún tengist
þeim tíma árs sem páskana ber upp á.
PÁSKAHÉRI MEÐ PÁSKAEGG
Páskakanínan eða páskahérinn er fígúra sem
myndbirtist sem héri sem kemur færandi
páskaegg. Á stundum er hann í mannlegri
mynd að því leytinu til að hann er til dæm-
is klæddur fötum. Í þjóðsögum kemur hérinn
með körfu fyllta með litskrúðugum eggjum,
sælgæti og jafnvel leikföngum á heimili barna
aðfaranótt páskadags.
Þar setur hérinn körfuna á fyrir fram ákveð-
inn og til þess gerðan stað eða hann felur hana
einhvers staðar innanhúss eða í garðinum og
verða börnin að leita körfunnar að morgni
páskadags. Að því leytinu til er páskahérinn
líkur jólasveininum því báðir koma þeir fær-
andi hendi með gjafir handa börnum þó á
tveimur ólíkum hátíðum sé.
ÓHOLL Í ÓHÓFI
Uppruni páskahérans sem táknmyndar sem
færir páskaegg virðist vera í Elsass og Efri-Rín-
arlöndum, sem á þeim tíma, snemma á sautj-
ándu öld, tilheyrðu hinu heilaga rómverska
ríki þýskrar þjóðar og suðvesturhluta Þýska-
lands þar sem hans var fyrst getið í þýsku riti.
Samkvæmt Wikipedia var fyrst minnst á
páskahéra með páskaegg í De ovis paschali-
bus (Um páskaegg) eftir Georg Franck von
Frankenau. En þar skírskotaði von Frankenau
til hefðar í Elsass-héraði í Frakklandi.
Enn var þess þó langt að bíða að ætir páska-
hérar kæmu á markað, en þeir fyrstu þeirr-
ar tegundar voru framleiddir í Þýskalandi
snemma á nítjándu öld og voru gerðar úr deigi
og sykri. Þrátt fyrir að kanínan hafi blandast
í páskasiði síðar meir var upphaflega um að
ræða páskahéra en ekki páskakanínu.
ÞÝSK MENNING FÆRIST
VESTUR UM HAF
Páskahérinn var með í för þegar þýskir land-
nemar komu til Pennsylvaníu í Ameríku á átj-
ándu öld. Þar var koma páskahérans talin til
einnar mestu gleði bernskunnar og lék páska-
hérinn jafnstórt hlutverk og þýska jólabarnið
(Christkindl) gerði á jólakvöldi í Þýskalandi.
Samkvæmt hefðinni byggðu börn hreiður
í skærum litum, gjarna úr húfum og höttum, í
afkimum við heimili sín. Ef börnin höfðu ver-
ið þæg og góð myndi páskahérinn leggja litrík
egg í hreiðrið. Eftir að siðurinn varð útbreidd-
ari breyttist hreiðrið í nýtískulega fjöldafram-
leidda körfu og sá siður að byggja hreiður á af-
viknum stað heyrði brátt sögunni til. Þess í stað
varð venjan sú að fela körfuna.
LITUR BLÓÐS
Hvaðan sá forni siður að lita egg er upp-
runninn er ekki vitað, en vorkoman og
blómaskrúð þess tíma kann að eiga þar þátt,
og egg sem soðin voru með blómum skiptu
um lit og færðu vorið inn fyrir veggi heim-
ilisins.
Enn þann dag í dag litar fjöldi kristinna
meðlima austrænu rétttrúnaðarkirkjunnar
eggin sín rauð, í lit blóðs, í virðingarskyni við
blóð krists sem var fórnað, og hugsanlega end-
urnýjun lífs með vorkomu. Sumir nota einnig
grænan lit til að heiðra nýjan laufgróður sem
kemur upp að loknum köldum, löngum vetri.
Þýskir mótmælendur vildu halda í þann
gamla kaþólska sið að neyta litaðra eggja um
páskana, en vildu ekki að börn þeirra kynntust
föstusið kaþólsku kirkjunnar. Egg voru forboð-
inn matur fyrir kaþólska um páskaföstuna og
því enginn skortur á eggjum um páskaleytið.
TÁKNMYNDIR FRJÓSEMI
Langt aftur í tímann má rekja sögu eggja, kan-
ína og héra sem táknmynda frjósemi. Fuglar
verpa eggjum og kanínur og hérar gjóta stór-
um ungahópum í senn snemma vors og urðu
fyrir þær sakir tákn um aukna frjósemi jarðar
um vorjafndægur.
Barátta karlkyns héra um hylli kvendýranna
á þeim árstíma olli því að dýrin urðu fyrirferð-
armeiri og sjáanlegri.
Kanínur og hérar fjölga sér ört og getnað-
ur getur átt sér stað á meðan kvendýrið gengur
með. Að auki verða dýrin kynþroska mjög fljótt
og geta gotið nokkrum sinnum á ári og oft er
haft á orði að einhver „fjölgi sér líkt og kanínur“.
Því er ekki að undra að kanínur og hérar hafi
orðið frjósemistákn eða að mökunartilburðir
þeirra á vormánuðum hafi skapað þeim sess í
páskahefðinni.
PÁSKAHÉRINN
MEÐ EGGIN
Hin síðari ár hefur sá páskasiður að fela egg og lita
skotið rótum hér á landi. Sú hefð á sér langa sögu
og er talin upprunnin í Elsass-héraði í Frakklandi á
sautjándu öld. Þá þegar var páskahérinn kominn til
sögunnar enda hafa hérar og egg löngum verið tákn-
myndir frjósemi og tengst vormánuðum.
HÉRINN OG EGGIN Héra
sem færði egg var fyrst getið
í riti snemma á sautjándu öld.
PÓSTKORT FRÁ 1915
Páskahérinn að störfum um páskana.
EGG Í HREIÐRI Börn byggðu hreiður
fyrir páskahérann að leggja eggin í.