Dagblaðið Vísir - DV - 30.12.2011, Blaðsíða 44

E
iginlega er það furðuleg-
ast, nú þremur árum eft-
ir hrun, hversu forhertir
þeir eru, flestir eða all-
ir, sem hrintu Íslandi
fram af bjargbrúninni,“ segir
Þorvaldur Gylfason, prófessor
í hagfræði við Háskóla Íslands,
samfélagsrýnir og fulltrúi í
stjórnlagaráði. DV fékk Þorvald
til að fara yfir árið sem nú er að
líða, stöðu uppgjörsins við ís-
lenska efnahagshrunið haustið
2008 sem nú stendur yfir og sýn
hans á framtíðina á Íslandi í
ljósi þessa hruns.
Viðtalið fer fram í aðdrag-
anda jólanna á heimili Þorvald-
ar á efstu hæð í háhýsi við Lind-
argötu í miðborg Reykjavíkur,
yfir rótsterku kaffi og smákök-
um, í hlýlegri stofu þar sem út-
skornar, afrískar styttur og þung
málverk íslenskra meistara
prýða veggina og skapa heim-
ilislegt andrúmsloft. Umræðan
snýst fyrst og fremst um hrun-
ið, orsakir þess og afleiðingar,
hvað það var sem fór úrskeið-
is sem olli hruninu og hvað
þarf að bæta til að girða fyrir að
annað sambærilegt hrun skelli
á. Fókus Þorvaldar í svörum
sínum við þessum spurning-
um hverfist fyrst og fremst um
stjórnmálatengd atriði.
Pólitík og tilfinningar
Flestir sem þekkja til skrifa Þor-
valdar vita að í hugsun hans er
sterk pólitísk taug, hann er ekki
síður áhugasamur um stjórn-
mál en hagfræðina sem hann
hefur gert að sínu lífsstarfi.
Enda er það auðvitað svo að
greinarnar tvær, stjórnmálin
og hagfræðin, eru náskyldar
og eru skoðanir hagfræðinga á
faginu oft litaðar af pólitískum
meiningum þeirra sjálfra.
Þorvaldur bendir líka á það
í viðtalinu að hagfræðingar geti
haft pólitískar, tilfinningalegar
skoðanir á málum sem öðrum
þræði snúast um hagfræðileg
álitaefni, til dæmis spurningar
um inngöngu Íslands í Evrópu-
sambandið. Þá spurningu nálg-
ast Þorvaldur á öðrum nótum
en hagfræðilegum. Þessi nálg-
un Þorvaldar hefur ekki heyrst
mikið í umræðunni um Evr-
ópusambandsaðildina hér á
landi þar sem rökin sem yfir-
leitt er teflt fram eru efnahags-
leg en ekki pólitísk: „Ég hef þá
skoðun, og hef haft hana í 25 ár,
að Ísland eigi heima í Evrópu-
sambandinu. Skoðun mín hvíl-
ir ekki á efnahagsrökum fyrst
og fremst heldur á stjórnmál-
arökum. Þetta er bara félags-
skapur sem við eigum heima í,
alveg eins og mér fannst alltaf
að við ættum heima í Norður-
landasamstarfinu og í Atlants-
hafsbandalaginu. Bara vegna
þess að vinir okkar eru þar þá
viljum við líka vera þarna. Þessi
skoðun mín felur það í sér að
jafnvel þótt einhver næði að
sannfæra mig um að kostnað-
urinn sem fylgir aðild Íslands
að Evrópusambandinu sé
meiri en hagurinn sem við höf-
um af henni þá myndi ég samt
vilja fara þangað inn. Einfald-
lega vegna þess að sælla er að
gefa en að þiggja, eins og segir
í hinni góðu bók.“
Rökin sem Þorvaldur beitir
í umræðunni um Evrópusam-
bandið eru því öðrum þræði
svokölluð tilfinningarök, rök
sem byggja á tilfinningum
eða huglægri afstöðu, frek-
ar en efnislegum forsendum
um arðsemi eða efnahagsleg-
an ágóða af ákvörðuninni. Slík
rök heyrðust meðal annars oft
hjá íslenskum náttúruverndar-
sinnum á árunum fyrir hrunið
þar sem verðmæti náttúrunnar
sem slíkrar var teflt gegn ætluð-
um hagnaði af tilteknum virkj-
anaframkvæmdum. Í þeirri
umræðu urðu náttúruverndar-
sinnar oft undir í útreikningum
virkjanasinna enda má segja að
í slíkum umræðum um virkjan-
ir mætist tvær andstæðar hug-
myndir um verðmæti. Svipaða
sögu má segja um Evrópusam-
bandsumræðuna sem Þorvald-
ur stillir upp.
Þó það sé klisjukennt að
segja slíkt þá á Þorvaldur ekki
langt að sækja pólitískan áhuga.
Faðir hans Gylfi Þ. Gíslason var
þingmaður Alþýðuflokksins
á árunum 1946 til 1978 og var
menntamála-, iðnaðar- og við-
skiptaráðherra á tímabilinu. Á
árunum 1968 til 1974 var Gylfi
einnig formaður flokksins.
Bróðir Þorvaldar, Vilmundur
Gylfason, var sömuleiðis þing-
maður Alþýðuflokksins og síð-
ar Bandalags jafnaðarmanna á
áttunda og níunda áratugnum.
Þá var móðurafi Þorvaldar, Vil-
mundur Jónsson landlæknir,
þingmaður Alþýðuflokksins, á
fjórða áratug síðustu aldar. Þor-
valdur er því alinn upp við víg-
völl stjórnmálanna, ef svo má
segja, og er því ekki óeðlilegt að
pólitíkin sé honum hugleikin.
Hrun og endurskoðun
Pólitískur áhugi Þorvaldar
gengur eins og rauður þráður í
gegnum viðtalið í orðum hans;
hann álítur mörg af brýnustu
úrlausnarefnum samtímans
eftir hrunið á Íslandi vera póli-
tísk vandamál. Við úrlausn
þeirra vill hann jafnvel ganga
lengra en margir aðrir við að
veita stjórnmálamönnum
valdheimildir til að leysa þessi
vandamál.
Eitt af því sem Þorvaldur
staldrar við er eignarhald er-
lendra kröfuhafa, meðal annars
vogunarsjóða, á Arion banka
og Íslandsbanka. Þorvaldur
segir að hann telji að ríkisvaldið
ætti að íhuga lagasetningu sem
banni beint eða óbeint eign-
arhald slíkra sjóða á íslensku
bönkunum. „Hver vill hafa er-
lenda vogunarsjóði í sínu næsta
nágrenni? Auðvitað vill það
enginn. Það má segja sem svo
að það hafi verið neyðarbrauð
að þessi leið var farin að láta
lánardrottna bankanna eign-
ast þá en þá fóru skuldabréf-
in í þeim á markað. En banka-
starfsemi er bara þannig vaxin
að ríkið getur áskilið sér rétt til
að breyta lögum sem breyta
eignarhaldi á bönkum. Lög um
banka kveða beinlínis á um skil-
yrði sem eigendur bankanna
þurfa að uppfylla. Þetta er mun-
urinn á bankastarfsemi annars
vegar og annarri starfsemi, ríkið
myndi aldrei skipta sér af iðn-
fyrirtækjum á sama hátt, af því
að almannahagsmunirnir séu
svo miklir. Enginn veit í raun
og veru, frá degi til dags, hver
það er sem á bankana þar sem
bréfin ganga kaupum og söl-
um á milli manna sem menn
vita að hafa engan áhuga á því
að byggja upp bankastarfsemi
handa Íslendingum. Þeir eru
bara hérna til að reyna að græða
sem mest á sem skemmstum
tíma og ætla svo að hafa sig á
brott. Mér finnst það varasamt
að þessi skammtímasjónarmið
skuli ennþá vera ofan á.“
Inntakið í pólitískum áhuga
Þorvaldar má segja að snúist
um róttækar breytingar sem
miða að auknu gagnsæi í ís-
lenskum stjórnmálum, minni
spillingu og uppbroti á valdi
fjórflokksins, sérstaklega valdi
Sjálfstæðisflokksins og Fram-
sóknarflokksins, sem hann
gagnrýndi í upphafi spjalls okk-
ar.
Þetta eru vandamál sem
Þorvaldur og aðrir fulltrúar
stjórnlagaráðs hafa reynt að
finna lausnir á í frumvarpi sem
bíður þess að fara í þjóðarat-
kvæðagreiðslu á komandi ári.
„Það er lífsnauðsyn að frum-
varp stjórnlagaráðs fái að koma í
dóm þjóðarinnar, líkt og Alþingi
stefnir að. Rauði þráðurinn í
frumvarpinu er ábyrgð, gegnsæi
og valddreifing. Lykilhugsunin á
bak við endurskoðun stjórnar-
skrárinnar er öðrum þræði að
draga úr líkum þess að önnur
eins ósköp og gerðust hér end-
urtaki sig. Eitt af markmiðum
frumvarpsins er að reisa eld-
veggi á milli ólíkra þátta fram-
kvæmdavaldsins, annað er að
ráðast gegn leyndinni með því
að veita fólki greiðan aðgang að
upplýsingum, þriðja atriðið er
að tryggja jafnt vægi atkvæða á
milli landshluta, fjórða atriðið er
að tryggja að auðlindir landsins
verði í þjóðareigu, fimmta atrið-
ið er að tryggja óspilltar emb-
ættaveitingar og svo framvegis.“
Tvær bombur
Þorvaldur segir að í frumvarpi
stjórnalagaráðs séu tvö af áður-
nefndum atriðum langmikil-
vægust, að tryggja jafnt vægi at-
kvæða í kosningum á landsvísu
og að koma ákvæði sem tryggir
eignarrétt þjóðarinnar á auð-
lindum sínum inn í stjórnar-
skrá. Fyrra atriðið, ójafnt vægi
atkvæða í kosningum hér á
landi, er aðalástæðan fyrir því
að Framsóknarflokkurinn fékk
eins marga þingmenn kjörna
til Alþingis í kosningum á síð-
ustu öld og raun bar vitni þar
sem atkvæði fólks í fámennum
kjördæmum á landsbyggðinni
höfðu meira vægi en atkvæði
íbúa í þéttbýli. Framsóknar-
flokkurinn byggði valdagrunn
sinn á þessu atkvæðamisræmi:
í krafti þess komust menn eins
og Jónas frá Hriflu, Halldór Ás-
grímsson og Finnur Ingólfsson
til æðstu áhrifa í íslensku sam-
félagi.
Frumvarpi stjórnlagaráðs
er ætlað að leiðrétta þetta mis-
ræmi. „Það eru tvær bombur í
frumvarpinu sem skipta lang-
mestu máli. Bara annað þessara
atriða myndi nægja mér til að
greiða atkvæði með frumvarp-
inu. Önnur bomban er ákvæð-
ið um jafnt vægi atkvæða. Mis-
vægi atkvæða eftir búsetu hefur
hvílt eins og mara á þjóðinni frá
heimastjórnarárunum og fyrir
þann tíma. Hannes Hafstein
varaði við öllum hættunum
sem við höfum síðan þurft að
gjalda fyrir. Nú er þetta komið
inn í frumvarp til nýrrar stjórn-
arskrár. Að mínum dómi er það
ábyrgðarhluti að greiða atkvæði
gegn frumvarpi til nýrrar stjórn-
arskrár sem tryggir jafnt vægi
atkvæða. Þetta er einfalt mann-
réttindamál, líkt og fjölmargar
mannréttindanefndir erlendis
hafa komið auga á og bent á.
Margir útlendingar vita ekki að
sumir hafa tvisvar sinnum meiri
atkvæðisrétt en aðrir á Íslandi.“
Þorvaldur segir að mörg af
þessum ákvæðum sem stjórn-
lagaráð teflir fram séu mót-
svar við hruninu sem auðvitað
hafi verið aðalástæðan fyrir því
að ákveðið var að ráðast í end-
urskoðun stjórnarskrárinnar.
„Þannig að það eru mörg
ákvæði þarna sem bera vitni
um tilefni þess að okkur var fal-
ið að skrifa nýja stjórnarskrá.
Tilefnið var auðvitað hrunið
vegna þess að ef hrunið hefði
ekki orðið þá hefði þessi endur-
skoðun stjórnarskrárinnar ekki
náð fram að ganga. Þetta var
ein helsta krafa búsáhaldabylt-
ingarinnar og það sem menn
gleyma stundum er að rann-
sóknarnefnd Alþingis mæltist
beinlínis til þess að stjórnar-
skráin yrði endurskoðuð. Í ljósi
alls þessa er það óneitan lega
sérkennilegt að þeir stjórn-
málaflokkar sem voru lang-
stærstu stjórnmálaflokkar
landsins á síðustu öld skuli
ekki einungis vera áhugalausir
heldur beinlínis fjandsamlegir
gagnvart endurskoðun stjórn-
arskrárinnar.“ Með orðum sín-
um vísar Þorvaldur auðvitað
aftur til Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins.
Kunna ekki að
skammast sín
„Gömlu helmingaskiptaflokk-
arnir hér, Sjálfstæðisflokkurinn
aðallega en einnig að miklu
leyti Framsóknarflokkurinn,
kunna ekki að skammast sín.
Enda tók rannsóknarnefnd Al-
þingis eftir því að af þeim mikla
fjölda manna sem voru kvaddir
fyrir nefndina til að ræða um
hrunið taldi enginn þeirra
sig bera ábyrgð, allir vísuðu á
aðra. Tungutak sumra þessara
manna vitnar um að þeir búi
í einhverjum sýndarveruleika
sem er bara alls ekki veruleiki
okkar hinna,“ segir Þorvaldur.
Hann telur þessa flokka ekki
geta sest í ríkisstjórn fyrr en
innan þeirra eigi sér stað upp-
gjör við þá atburði sem leiddu
til íslenska efnahagshrunsins.
„Þetta er fólk sem talar um
„svokallað hrun“ og lýsir með
því alveg furðulegu skeytingar-
og tillitsleysi gagnvart sársauka
þeirra tugþúsunda sem hrun-
ið olli miklum skaða. Þetta er
alvarlegt vandamál að minni
hyggju og þýðir það að Sjálf-
stæðisflokkurinn og Framsókn-
arflokkurinn eru sem stendur
óstjórntækir. Það er óboðleg
tilhugsun að annar hvor þess-
ara flokka setjist aftur í ríkis-
stjórn á meðan ekki einn mað-
ur þar innanborðs hefur tekið
til sín þó ekki væri nema hluta
af ábyrgðinni á því sem hér fór
úrskeiðis. Ég veit að það hafa
orðið kynslóðaskipti í þessum
flokkum en þau hafa bara alls
ekki skilað neinu uppgjöri, ekki
enn.“
Samanburðurinn
við Austur-Evrópu
Rétt eins og stjórnmálin koma
aftur og aftur til tals hjá Þor-
valdi er Austur-Evrópa honum
nokkuð ofarlega í huga í spjalli
okkar. Hann hefur ferðast mik-
ið erlendis á eigin vegum og
í störfum sínum fyrir ýmsar
stofnanir og samtök, meðal
annars Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn, í gegnum árin. Þess vegna
getur verið fróðlegt að spyrja
Þorvald út í líkindin á milli
þessara landa, sem hann þekkir
af eigin raun, og Íslands.
Þorvaldur telur að þeir tveir
flokkar, Sjálfstæðisflokkurinn
og Framsóknarflokkurinn, sem
hann telur bera hvað mesta
ábyrgð á hruninu, gætu lært
ýmislegt af því hvernig komm-
únistaflokkar í Austur-Evrópu
gerðu upp við sína fortíð eftir
fall Sovétríkjanna árið 1989.
„Samanburðurinn við Austur-
Evrópuþjóðirnar er nærtækur.
Þegar kommúnisminn hrundi
þar gengu kommúnistar fram
í hrönnum og báðust afsökun-
ar. Kommúnistaflokkarnir þar
lifa sumir ennþá sæmilegu lífi
af því þeir tóku sér tak, nema
kannski tékkneski kommún-
istaflokkurinn sem kann ekki
að skammast sín en hann hef-
ur aðeins 20 prósenta fylgi. Eist-
neski kommúnistaflokkurinn
brotnaði til dæmis upp og liðs-
menn hans gengu í aðra flokka
og sitja með fullri reisn í öðrum
flokkum.“
Inntakið í þessari teng-
ingu Þorvaldar á milli þessara
kommúnistaflokka í Austur-
Evrópu og Sjálfstæðisflokks-
ins og Framsóknarflokksins er
því það að flokkarnir tveir, sem
stýrðu Íslandi í sameiningu frá
1991 til 2007 og bjuggu til þær
samfélagslegu og efnahagslegu
aðstæður sem orsökuðu hrun-
ið 2008, hafi ekki gert upp við
þennan tíma. Þetta telur Þor-
valdur leiða til þess að flokkarn-
ir geti ekki tekið aftur við stjórn-
artaumunum í landinu fyrr en
uppgjör þeirra við þennan tíma
liggi fyrir.
Hrunið og spillingin
Þorvaldur telur líkindin með
löndunum í austurhluta álf-
unnar á dögum kommúnism-
ans og Íslandi vera meira en
almennt má telja. Þorvaldur
fékk mikinn áhuga á þessum
ríkjum eftir að kommúnisminn
féll undir lok níunda áratugar-
ins og taldi sig í kjölfarið, eftir
að hafa kynnt sér ástandið þar,
þekkja Ísland betur fyrir vikið.
„Ég laðaðist að Austur-Evrópu-
löndunum eftir að kommún-
isminn hrundi. Reyndar hafði
ég haft mikinn áhuga á þessu
frá því ég var unglingur því ég
fann til með fólkinu sem þurfti
að búa undir kommúnista-
stjórnum. Náin kynni mín af
Austur-Evrópulöndunum og
sögurnar sem maður heyrði þar
um ástandið fyrir fall komm-
únismans rímuðu mjög við
reynslu mína hér heima. Það
Þorvaldur Gylfason er byrjaður að tala um
Ísland sem spillt land eftir hrun. Hann segir
Íslendinga skulda útlendingum hreinskilni
um ástandið hér á landi. Þorvaldur segir
Ísland eiga meira sameiginlegt með Ítalíu og
Rússlandi en hinum Norðurlöndunum.
„Ennþá bara þróunarland“
Ingi Freyr Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Viðtal
44 Viðtal 30. desember 2011 Áramótablað
„Gömlu helm-
ingaskipta-
flokkarnir hér, Sjálf-
stæðisflokkurinn
aðallega en einnig
að miklu leyti Fram-
sóknarflokkur-
inn, kunna ekki að
skammast sín.
Hrunið vakti okkur Þorvaldur telur að íslenska efnahagshrunið hafi vakið þjóðina og í kjölfarið hafi hún byrjað að
viðurkenna þá spillingu sem hér ríkir. mynd SigTryggur Ari