Dagblaðið Vísir - DV - 30.12.2011, Blaðsíða 54

54 Menning 30. desember 2011 Áramótablað
Í leikhúsinu
Gísli í þjóðleikhús
Norðmanna
Flottasti Íslendingurinn síðan
Björk gerði garðinn frægan,
segir Aftenposten í Noregi um
leikstjórann Gísla Örn Garð-
arsson. Aftenposten fjallar
um leikstjórann og væntan-
lega uppfærslu hans á Kafka
í þjóðleikhúsi Norðmanna í
Osló þann 14.janúar.
Konfekt
í útvarpinu
„Ég sá eitt sinn í draumi tvær
mannverur, eina lögmál var
ást þeirra. Þau voru hvort ann-
ars spegill. Í þeim spegli gat
ekkert dulist.“
Á nýársdag klukkan 14
verður verkið Fjalla-Eyvindur
eftir Jóhann Sigurjónsson flutt
í nýrri útvarpsleikgerð eftir
Mörtu Nordal.
Leikendur eru Edda Björg
Eyjólfsdóttir (Halla), Guð-
mundur Ingi Þorvaldsson
(Kári), Bjartur Guðmundsson
(Arnes) og Valdimar Örn Flyg-
enring (Björn hreppsstjóri).
Leikritið Fjalla-Eyvindur er
byggt á samnefndri þjóðsögu
og er ein af perlum íslenskra
leikbókmennta.
Þar segir frá Höllu, ekkju í
góðum efnum, sem að ræður
til sín vinnumanninn Kára.
Þau fella hugi saman og hún
gerir hann brátt að ráðsmanni
sínum en Kári á sér leyndar-
mál sem reynist þeim örlaga-
ríkt. Þegar Halla kemst að
sannleikanum stendur hún
frammi fyrir vali. Á hún að
flýja til fjalla ásamt ástmanni
sínum, útskúfuð úr samfé-
laginu, eða lifa áfram í öryggi
án ástar?
Fjalla-Eyvindur er ein
magnaðasta ástarsaga íslensks
leiksviðs og fjallar um stórar
ástir og miklar fórnir, flókið
samband karls og konu sem
talar jafn mikið til okkar í dag
og fyrir hundrað árum, þegar
það var frumflutt á íslensku
leiksviði á jólunum árið 1911.
Á sunnudag 8. janúar
verður flutt upptaka af Galdra-
Lofti Jóhanns frá árinu 1947
sem er ein elsta upptaka út-
varpsleikrits í safni Útvarps-
leikhússins.
Þá í leikstjórn Haralds
Björnssonar. Lárus Pálsson fór
með hlutverk Galdra-Lofts.
Blóðugt svið í
Borgarleikhúsinu
Það rennur blóð á aðalsviði
Borgarleikhússins um þessar
mundir meðan yfir standa
æfingar á verkinu Axlar-Birni
í uppfærslu Björns Hlyns
Haraldssonar.
Í Axlar-Birni er sögð saga
frægasta fjöldamorðingja Ís-
landssögunnar sem er full
óhugnaðar. Axlar-Björn myrti
átján manns áður en upp um
hann komst. Fyrsta fórnar-
lambið dysjaði hann í flórn-
um á Knerri en hinum sökkti
hann í Ígultjörn. Í verkinu er
saga fjöldamorðingjans rakin
en um leið er velt upp spurn-
ingum um þá brenglun sem
leiðir til óhæfuverka.
Björn Hlynur skrifaði leik-
ritið og en áður hefur hann
skrifað leikritið Dubbeldusch
auk þess að skrifa leikgerð
Faust og Húsmóðurina ásamt
félögum sínum í Vesturporti.
K
jartan kann þetta,“
sagði einn helsti Lax-
nessfræðingur þjóðar-
innar í blaðaviðtali
fyrir hátíðar. Hann
var þar að tala um væntan-
lega frumsýningu Þjóðleik-
hússins á nýrri leiksköpun
Kjartans Ragnarssonar upp
úr Heimsljósi. „Kann hvað?“
spurði undirritaður sig þegar
hann stóð upp eftir að hafa
„notið“ útkomunnar í þrjár
klukkustundir og fjörutíu og
sex mínútur að kvöldi annars
í jólum. Kannski flögraði
einnig að honum sú spurn-
ing, hvort hér væri yfirleitt
nokkuð „að kunna“. Hvort
þetta snerist ekki um það eitt
að leggja einhvern ákveðinn
skilning í verk höfundarins,
finna síðan leiðir til að túlka
þann skilning með tungu- og
táknmáli leiklistar og leik-
sviðs, og skapa þannig heil-
steypt og hugtækt listaverk,
lifandi eigin lífi á fjölunum?
Sem mistókst hér. Með öllu,
að heita má.
Heimsljós er á ýmsan hátt
einkennilegt verk. Þar birtast
sumir bestu kostir höfundar,
en einnig ókostir. Það er sam-
sett af fjórum bókum, sem
komu fyrst út á árunum 1937
til 1940 og hver um sig mynd-
ar býsna sjálfstæða heild.
Fyrsta bókin, sem hét Ljós
heimsins í frumútgáfunni en
fékk hið óþjála heiti Kraft-
birtingarhljómur guðdóms-
ins í annarri útgáfu, er einn
af hátindunum í höfundar-
verki Halldórs. Þar er þeim
misþyrmingum, sem Ólafur
Kárason Ljósvíkingur sætir
í barnæsku, og baráttu hans
til að lifa þær af, andlega og
líkamlega, lýst af frásagnar-
snilld sem á fáa sína líka í ís-
lenskum bókmenntum. Þarna
vega samúð höfundar með
persónum sínum og sú skop-
færsla, sem hann beitir þær,
svo glæsilega salt, að vel tekst
að bægja frá þeirri tilfinninga-
semi sem leitar mjög á síðar í
verkinu og leiðir höfund þá of
oft út í væmni.
Erfitt er að verjast þeir
hugsun að Halldór viti ekki
almennilega hvert hann er að
fara með aðalpersónuna, hinn
undarlega mann Ólaf Kára-
son. Þetta afstöðulausa – eða í
besta falli afstöðulitla – skáld-
menni er hugsmíð skálds sem
sjálft lét ekki vefjast fyrir sér
að taka afstöðu í stormum
tíðarinnar, að sönnu með oft
umdeilanlegum hætti. Var
Ólafur mynd Halldórs af því
sem hann óttaðist að hefði
getað orðið um sjálfan hann,
gæti jafnvel orðið, ef lánið
sviki hann? Halldór var – ólíkt
Ólafi – svo heppinn að lifa í
þjóðfélagi sem gat ekki svipt
gagnrýnendur sína allri lífs-
björg, troðið þá í svaðið með
tækjum valdsins. Kvenna-
mál Ólafs og tilfinningamál
eru flókin og mótsagnakennd
og verða honum að lokum
að falli í lokaþætti sögunnar,
Fegurð himins. Hann leggst í
djúpt þunglyndi og er á leið að
fyrirfara sér, þegar við skiljum
við hann í sögulok. Hann get-
ur ekki lifað við þá ófullnægju
sem lífið hefur búið honum –
eða hann búið sjálfum sér. En
ég er ekki viss um að höfund-
ur Heimsljóss svari því jafn
skýrt og æskilegt væri hvort
ástæðurnar séu fremur sál-
rænar veilur Ólafs sjálfs eða sá
ásetningur hans að vera öllum
góður, fórna sér eftir fyrir-
mynd Jesú Krists.
Slitur af verki
Í leikskrá Þjóðleikhússins er
fullyrt að „verkið í heild sinni“
liggi til grundvallar uppfærsl-
unni. Svo er þó alls ekki. Þetta
er, með leyfi að segja, alrangt.
Þarna er, svo byrjað sé á því,
ekkert úr Fegurð himinsins
annað en bláendirinn og upp-
hafið. Öll sagan um kynferð-
isafbrot Ólafs gegn nemanda
sínum, hún er úti, og þar með
undanfarinn að sjálfsmorði
hans eða sjálfsmorðstilraun.
Sama máli gegnir um margt
af því besta í fyrri bókunum.
Persónur á borð við Magnínu
heimasætu á Fæti, veraldar-
manninn Reimar skáld Vagns-
son eða Hólmfríði á Loftinu,
eru úti, og mætti svo lengi
telja. Gott og vel: auðvitað
hefði það kostað miklu lengri
sýningu að taka það allt með,
það sér hver maður. En úr því
hinn yfirlýsti ásetningur var
að hafa „verkið í heild sinni“
undir, hvaða leið önnur var þá
fær? Eins þótt það kostaði sýn-
ingu sem hefði orðið að tví-
skipta sökum lengdar, líkt og
gert var við Sjálfstætt fólk um
árið. Hafi menn haldið að þeir
gætu farið einhvern „milliveg“,
reynist sá vegur ófæra.
Hryggjarstykkið í þessari
leikfærslu er ástar- og bylt-
ingarsagan í bók númer þrjú,
Húsi skáldsins. Inní hana
bögglast Kjartan svo við að
flétta ástarsögunni úr bók tvö,
Höll sumarlandsins. Hann
er flöktandi þarna á milli
svo ómarkvisst að ég get vart
ímyndað mér að þeir, sem ekki
þekkja vel til sögunnar fyrir,
botni mikið í því sem fram
fer. Sú hugmynd að skipta
Ólafi á milli tveggja leikara er
andvana fædd, af því að hún
á sér engar lífrænar forsend-
ur í verki Halldórs. Sá Ólafur,
sem gengur á jökulinn, er ekki
orðinn nógu gamall til að unnt
sé að gera endurlit hans til
bernskunnar að virkum þætti
í drama hans. Kjartan er hér
vitaskuld að endurnýta sína
gömlu hugmynd úr Ofvitan-
um, þar sem tvískipting Þór-
bergs í hinn gamla og unga
spratt á eðlilegan hátt upp úr
innviðum sögunnar sjálfrar.
Í þessu tilviki er engu slíku til
að dreifa.
Raunin verður og sú að
það er aðallega Hús skálds-
ins með slitróttu ívafi úr Höll
sumarlandsins sem sjón-
um er beint að. Kjartan veit
hins vegar ekkert hvað hann
á að gera við bækur númer
eitt og fjögur. Hann tekur því
það ráð að henda bók fjögur
nánast allri út, sem fyrr segir,
og fara á slíku hundavaði yfir
bók eitt, píslarsögu Ólafs á
Fæti, að maður hefur sjaldan
séð annað eins. Hér er annað
uppi á teningnum en þegar
Kjartan leikfærði sömu sögu
við opnun Borgarleikhússins á
sínum tíma með ágætum. Nú
er áhorfandinn vart búinn að
átta sig á því að nokkuð ami
að Ólafi litla þegar Þórunn í
Kömbum birtist skyndilega og
fer að lækna hann, atriði sem
var, svo ég gleymi því ekki,
eins og hvert annað fálm út
í loftið. Og yfirleitt var þáttur
Þórunnar hér allur hinn vand-
ræðalegasti. Sömu sögu er af
segja af þeim góða „uppheims
kundi“, Sigurði Breiðfjörð, sem
fær enga gullreið að birtast í,
heldur röltir um sviðið eins
og meinlaus vofa. Ekki mikill
„kraftbirtingarhljómur“ í þeirri
opinberun.
Óhrjálegt leiksvið
Leikurinn fer fram í rými sem
minnir helst á vöruskemmu.
Naktir steypuveggir með
þremur hurðaropum, tveimur
til hliðar og einu á baksviði,
með rennihurðum úr báru-
járni. Á baksviði blasir við hvít
strýta sem á að tákna Jökul-
inn, en minnir þó fullt eins
mikið á salthrúgu á stakk-
stæðinu; kannski á hún að
vísa í báðar áttir. Hús skáldsins
er kassi sem er ýmist á flugi
upp í sviðsrjáfrið eða húrr-
andi niður úr því með við-
komu á miðsviði. Kjartan býr
til ýmsar flottar uppstillingar,
táknræns eðlis, en þær koma
fullt eins vel út í leikskránni og
á sviðinu. Tónlist nafna hans
Sveinssonar er hugljúf og oft
grípandi, en sumum kynni
að þykja sá smekkur leik-
stjórans vafasamur að smyrja
henni hóflaust ofan á tilfinn-
ingaþrungnustu atriðin, svo
sem ræðu Ólafs á fundinum
eða dauða barnsins. Vatns-
austurinn í ástarfundi Ólafs
og Jóu í Veghúsum var enn ein
klisjan afturgengin úr ótal fyrri
sýningum á sviði leikhúss-
ins. Og afar sennilegt, eða hitt
þó heldur, að Ólafur færi að
vafra holdvotur upp á Jökul,
því að Jökulgangan kemur hér
í beinu framhaldi af ástar-
fundi og sjálfsfórn skálds í lok
þriðju bókar, af því að lunginn
úr Fegurð himins hefur fengið
að fjúka.
Um frammistöðu leikenda
er fremur fátt að segja. Alltof
oft var maður vitni að snyrti-
legum en lífvana textaflutningi
fremur en leiklist. Ástkonur
skáldsins eru skýrt upp dregn-
ar í bókunum en án dýptar, og
þeim ungu leikkonum, sem
hér fá að kljást við þær, verður
lítið úr þeim. Ólafía Hrönn
Jónsdóttir á sums staðar ágæta
takta í Jarþrúði, einkum í byrj-
un; þegar á líður veikjast tök-
in, eins og hún viti ekki hvort
hún eigi fremur að gera pers-
ónuna broslega eða brjóstum-
kennanlega. Og er erfitt að
áfellast þá góðu leikkonu fyrir
það. Valið á Birni Thors á móti
Hilmi Snæ Guðnasyni er sér-
kennilegt, að ekki sé meira
sagt, einkum þegar Þórunn í
Kömbum segir að hrafnsvart-
ur hárlubbinn á honum minni
á gullsand. Björn er efnilegur
leikari – ég endurtek efnilegur
– en hann skortir þá lýrísku
tilfinningu sem lifir og andar
í allri sviðspersónu Hilm-
is Snæs. Að skáldskapurinn
verði drengnum sú flóttaleið
úr ómennskum kjörum, sem
lýst er á svo magnaðan hátt í
Ljósi heimsins, um það tekst
Birni ekki að sannfæra okkur.
Björn hefur hingað til notið
sín betur á öðru sviði en því
ljóðræna og sýnist ekki eiga
mikið erindi inn á það, alltént
ekki að sinni.
Ádeilan í vaskinn
Eitt af því snjallasta í Heims-
ljósi er félagsleg og pólitísk
ádeila verksins. Hún spannar
beittasta háð og dýpstu al-
vöru, fer úr gneistandi fyndni
yfir í nístandi tragík. Sums
staðar beinist hún að þekkt-
um persónum úr samtíðinni,
en verður þó nógu almenn
til að rísa yfir stund og stað. Í
Heimsljósi Kjartans eru að-
eins eftir af henni fátæklegar
leifar. Rauðir fánar, uppskrúf-
uð ræðuhöld, háreysti, óp
og læti, eins og í pólitískum
grúppuleikhúsum á áttunda
áratugnum. Pétur Þríhross,
hinn íslenski þorpseinvaldur
með svipmót af öllum grimm-
um einræðisherrum okkar
blóðugu aldar, hann verður
að kátlegum bangsapabba í
meðförum Pálma Gestsson-
ar. Eitt óborganlegasta atriði
sögunnar, miðilsfundurinn á
Sviðinsvík, fer svo gersamlega
forgörðum að honum hefði
betur verið sleppt alveg.
Ég gef þessari sýningu eina
stjörnu. Það er Hilmir Snær
sem fær hana. Það jaðrar við
að honum takist að fá mann
til að trúa á hinn loftkennda
Ljósvíking, láta persónuna
tylla tá í jarðneskum veru-
leika. Hann fer með suma
viðkvæmustu kaflana, eins
og hina hástemmdu ræðu á
fundinum („það er í skáld-
inu sem allir aðrir menn eiga
bágt“) af hárfínni smekk-
vísi. Ég get ekki ímyndað mér
nokkurn annan íslenskan
leikara á hans reki sem gæti
leikið þetta eftir honum.
Hápunktur kvöldsins var
þó gamalt útvarpsviðtal við
Halldór Laxness þar sem
hann raulaði upprunalegt
lag við ljóðið um Maístjörn-
una. Og fékk allan salinn til að
skella upp úr með kommenti
sínu á kveðskapinn. Því miður
gerðist þetta áður en sýning-
in sjálf hófst. Almennt hefur
þótt fara betur á því í leikhúsi
að byrja ekki á hápunktinum,
heldur enda á honum.
Heimsljós í brotum
Jón Viðar Jónsson
leikminjar@akademia.is
Leikrit
Heimsljós
eftir Halldór Laxness
Leikstjórn: Kjartans Ragnarssonar
Leikmynd: Grétar Reynisson
Búningar: Helga I. Stefánsdóttir
Tónlist: Kjartan Sveinsson
Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
Sýnt í Þjóðleikhúsinu
Hilmir Snær fær eina stjörnu
„Það jaðrar við að honum takist
að fá mann til að trúa á hinn loft-
kennda Ljósvíking, láta persónuna
tylla tá í jarðneskum veruleika.“
Svandís Dóra Einarsdóttir og Hilmir
Snær Guðnason í hlutverkum
sínum.