Málfregnir - 01.07.1990, Blaðsíða 5

BALDUR JÓNSSON
S
Islensk málvöndun
Greinin sem hér hirtist var upphaflega erindi, samið til flutnings í heyranda hljóði, og
ber merki þess. Pað var flutt 22. júní 1972 á kennaranámskeiði í íslensku fyrir barna-
og gagnfrœðaskólakennara sem haldið var á vegum menntamálaráðuneytisins. Pað
var síðan prentað með smávœgilegum orðalagsbreytingum í Lesbók Morgunblaðsins
19. ágúst 1973. Fimm árum síðar var það fjölritað handa nemendum minum í
Háskóla íslands. Par var engu breytt vísvitandi frá Lesbókarútgáfunni nema einu
orði, og einni neðanmálsgrein var bœtt við. - Af ýmsum ástœðum þykir rétt að birta
þetta gamla erindi hér í Málfregnum nú, enda eiga fáir greiðan aðgang að því annars
staðar. Lesendur eru beðnir að hafa í huga að það var samið fyrir 18 árum og orðum
hagað eftir því. Hér er það prentað eftir fjölritinu frá 1978, óbreytt að efni og nœr
óbreytt að orðfœri. Kaflafyrirsagnir eru nýjar. - BJ
Venjur og samkomulag
Orðið málvöndun felur það í sér að ekki
sé allt mál jafnt að gæðum, rétt eins og
vöruvöndun ber það með sér að ekki sé
öll vara jafn-góð. Meðan talað er um
málvöndun er eitthvert gæðamat til, ein-
hver skil milli góðs og ills í máli manna
eins og öðru atferli þeirra. Petta er sið-
gæðislegt mat í einhverjum skilningi og
er uppi með öllum menningarþjóðum
þótt með ýmsum hætti sé.
Málvöndun miðar að vöndun máls,
hvað sem það kann svo að merkja, eins
og siðavöndun horfir til bættra siða.
Þegar sagt er fyrir um góða siðu í máli
sem öðru er stuðst við venjur og hefð,
sem skapast hefir, þegjandi samkomu-
lag, óskráð lög, sem reynt er að fylgja.
„Mál er mengi af venjum", hefir frægur
málfræðingur sagt. Þegar almennar siða-
venjur og málvenjur eru virtar er hegðun
manna talin góð\ aðferðin er rétt. En
þegar út af ber er hún sögð vera vond og
hneykslar ef úr hófi keyrir; aðferðin er
röng.
Alls staðar er verið að kenna, hvert
sem litið er. Einum er kennt að sitja
hest, öðrum að aka bíl. Einn lærir á
fiðlu, annar að stíga dans. Börnum er
kennt að lesa og reikna; öðrum er kennt
að fara með vélar af ýmsu tagi. Sumir
læra erlend tungumál, aðrir að syngja
o.s.frv. Og allt miðar að því að kenna
mönnum að fara rétt að, gera það sem er
rétt. í þessum efnum er móðurmáls-
kennsla að sjálfsögðu engin undan-
tekning fremur en tungumálakennsla
yfirleitt.
Ef venjur máls eru virtar er málið rétt.
Ef þær eru brotnar er málið rangt. Svo
einfalt er þetta. Það er engin ástæða til
að forðast eins og heitan eldinn að nota
orðin rétt og rangt í dómum um mál
manna, eins og mér hefir fundist vilja
brenna við upp á síðkástið. Þau orð eiga
fullan rétt á sér, ef svo ber undir, enda
hikar enginn við að nota þau þegar erlend
mál eru annars vegar eða verið er að
kenna útlendingum íslensku.
En svo kemur raunar til gildismat eins
og í sumri þeirri kennslu sem ég nefndi
dæmi um áðan. Þá er ekki nóg að mál sé
rétt, heldur getur það sem rétt er verið
misjafnt að gæðum. Þá er komið að mat-
inu um gott og vont og allt sem þar er á
milli.
5